САНАДАҒЫ САН САУАЛ

Ғұндар жолымен

Халықтардың Ұлы көші кезінде Алтайдан сонау Еуропаға ат терлетіп жеткен ғұндардың санасында телегей теңіз жыр-дастандар да тасқындаған бойымен жетіп жатты. Еуропаны шарлап келіп, алғаш рет Алмания елінде жарық көрген ғұн баласы Аттила туралы «Песнь о Нибелунгах» дастанының түп тамыры қайда жатқанын аңғару біз үшін қиынға соқпас. Елді-елді шарлап кеткен жырлардың бірінде қамыс арасынан шыға келіп оқтай атылған жолбарыстың басынан ұстап шықшытын айырып жатқан Қамбар батырдың ерлігі мен өжеттігін жырлаған тұстар да бар. Батырдың аң падишасымен айқасқа түскені жайлы сурет бейнелер де баршылық, Бертінгі шақта сол аң иен даламызда қамыс кезіп жүрді дегенге сенер адам таппас күйге жеткен екенбіз. Балалар арасында жолбарыс аңының түр-түрі бар екенін теледидардан көрсе көргендері бар болар. Барыстарды жолбарыс, қар барысы, үнді барысы, тайга барысы деп санамалап жөнелсек тез арада тоқтала қоймасымыз анық. Оның үстіне ягуар, пантера, пумаларды қоссақ, тектілердің тегіне таңданудан таңдайымыз суалар. Қазірде қазақ даласында барыс былай тұрсын, кесірткеден басқа жорғалаған жәндік жоқ деп ауызды қу шөппен сүртетіндер көбейіп кетті ғой.

Жақында Discovery каналынан Венгрияның таулы ормандарын мекендеген аң-құстар көрсетіліп жатты. Басқалары былай тұрсын, тау-тасты шұбырып кезіп жүрген еліктер мен антилопалар мен бұғылардың санитарлық қорғаушысы –
қасқыр, аңдардың өлекселерін қалдырмайтын тазқара, гриф секілді жемпаз алып құстардың бәрі жүр, Африкадан арнайы әкелінген жемтік жегіш құстардың саны аз уақыт ішінде 120-ға жетіпті. Барлық аң-құс мамандардың бақылауында, қарауында, өлексенің өзі далада босқа жатпайды. Міне, осылай машинаның газымен тыныстаған еуропалықтар табиғатты қайта жандандыруда. Еуропадағы Hungary елі осылай, үйренері көп.

Әңгіме

Әңгіме дегенді ойға алып отырғаным, жақында Павлодар-Алматы поезында көпті көрген ақсақалмен бір купеде келдім. Ол әңгімені ауа райынан бастаған. «Мына қар сонау Аягөзден басталған, әлі тоқтаған жоқ. Ауа райы да бүлініп болды ғой. Заман не болып барады. Министрлерің анау... Министр демекші, жақында ғана орнына жайғасқан ана министрді білесің бе? Ол қалай келе қалды дейсің ғой. «Құданың құдасы, балықтың сорпасы дегендей, құда-жекжаттықпен көтерілді. Ал енді осыларды кімнің құдаластырғанын білесің бе? О, бүгіндегі азаматтар көп дүниені білмейді ғой. «Қарға тамырлы қазақ» дейміз. Сол қазақ баяғыдан бір-бірімен жақындасып, туыстасып, тамырласып қалған. Енді олар арасына сына түгілі ши өткізбейді. Мәселен, ананың анау орында отырған себебі оның руы-анау. Бірін-бірі талай қылмыс, батпақтан сүйреп шығарып, «қанына тартпағанның қары сынсын» деп қояды.

- Аға, осының бәрін қайдан білесіз?

- Түріңе қарасам, біраз жасқа келгендейсің. Сұрағыңа қарасам, баланың сөзі. Мәселен, сенің облысыңда не болып жатқанын білесің бе? Анау ананың, мынау мынаның деп шұбыртып ала жөнелді. Осылай екі тәулік бойы тыңдаушы құлақ тапқанына риза болып, біреулердің қызметін, екіншілерінің қалтасы қалыңдығын талқылады да отырды. Біліп айтып отыр ма, белдеулеп айтып отыр ма, ол жағы өзіне аян. Біз бала кезімізде «Керқұла атты Кендебайды», «Тау көтерген Толағайды», «Атымтай Жомартты» алдымен қариялардан еститінбіз. Мектепке бармасақ та, әріп тани қоймасақ та, «Айт, жануар, шу» деді, Тайбурыл сонда гуледі» дегендей бір-екі тіркестерді тал мініп, шаңды бұрқыратып жүрген кезімізде білетінбіз. Бұл жерде айтарымыз, «білімпаздығымыз» емес, ауылдағы қарияларымыздың әңгімешілдігі. «Әй, анау жорға желіспен сусылдатып бара жатқан кім?» дейді. «Қасан бригадир ғой». «Әй, осы көк дөненнің тұқымында талай сәйгүлік болған. Осы тұлпардың тұқымының өзі аламаннан болмаса да, жорға жарысында дес бермесі анық» дегендей әңгіме қозғап отыратын. Тағы бірде «Биыл күз жылы болды, қансонар қалың болар. Түлкі, қарсақтың ізінен көз тұнар» десетін. Әр заманның өз әңгімесі болатын шығар. Бірақ қазақы әңгіменің тәрбиесі бөлек-ау...

Ғалымбек Жұматов, жазушы