Ақтабан шұбырынды, Алқакөл сұлама

Тарихтан білетініміздей, 1723 жылғы жоңғарлардың тосын шабуылынан қазақтардың тең жартысына жуығы қырылып, «Ақтабан шұбырынды, Алқакөл сұламаға» ұшырағаны тарихтан белгілі. Сол тарихи кезеңдерден ел аузында көптеген аңыздар тарап, бүгінге жетіп отыр.

Жоңғар хандығы – Батыс Моңғолияда XVII ғасырдың 30 жылдарына қарай төрт ойрат тайпасының бірігуі негізінде құрылған мемлекет (Шорас, Хошоут, Дурвэд, Хойоттар). 1635- жылы Батыр қонтайшы бір тұтас ойрат мемлекетін құрды. Мемлекет – «Жоңғар хандығы» деп аталады. Қазақтар арасында ойраттар «қалмақ», деп аталған. Батыр қонтайшыдан кейін Сенге (1653-1671 жж.), Қаладан Бошақты (1671-1697 жж.), Севан Рабдан (1697-1727 жж.), Қалдан Серен (1727-1745 жж.) Жоңғар мемлекетін бірінен соң бірі басқарды. Хан тағына Шорос тайпасынан шыққандар отырды. Хан лауазымы «Қонтайшы» деп аталады. Сөйтіп қазаққа қалмақ атауынан мәлім моңғол рулары маңайын ұлардай шулатты. Олар алғаш керейлерге түре тиісті. 1430 жылы үйсіндер мен қырғыздар жайлаған Ыстықкөлге жетті. 1447 жылы Сырдария өңірін қан қақсатты. 1522-1524 жылдары қалмақтарды Тәуекел хан ойсырата жеңіп, екіге бөліп тастады. 1600-1610 жылдары қалмақтар қайта дәуірлеп Тары, Түмен аймағын шауып, Еділ өзенінің бойын өрлей шабуылдағаны мәлім. Бұл жылдары қазақтар Ұлытауға асады. Осы кезеңде Тәуекел ханның інісі Есім хан Ыстықкөлдің шығыс жағындағы қалмақтарға жорыққа шығып, бірде жеңіп, бірде жеңіліс тапқан. XVIII ғасырда қалмақтар Тәуке хан тұсында да елге маза бермейді. Жүргізілген толассыз соғыстың аяғы 1723 жылы «Ақтабан шұбырынды, Алқакөл сұламаға» ұласты. Соғыс болған жер қалмақтар аңырай қашқан-дықтан «Аңырақай» шайқасы аталды. Бұл 1730 жылы қазақ жасағы жауды жеңіп, Ұлы жеңіске жеткен тұс. 1733 жылы Уса Серен бастаған жоңғар қолы Қара Ертіс жақтан Зайсанға, одан Аягөзге тұяқ тіреп, Қарқаралы, Баянауыл тауларын асып, Ерейменге топталады. Жаудың бет алысын күні бұрын бақылап отырған Қабанбай мен Бөгенбай батырлар орта жүз қолын ұрысқа әзірлеп, сақадай-сай тұрады. Өлеңті өзенімен Ерейментау аралығында қан майдан басталып кетеді. Жоңғарлар бұл жолы қатты соққы алып қирай жеңіледі. Ерейментаудың аталуы былайша айтылады: Жекпе–жекте Жантай батыр қалмақтың Қарыс батырын шауып түсіргенде қара қасқа аты шұрқырай шауып, тау бөктерлеп ерімен қаша жөнеледі. Содан ерімен ат қашқан тау деген тіркес туып, бара-бара Ерейментау аталып кетсе керек. Осындай толассыз ұрыстардың бірінде Абылай хан Қалдан Серіге елшілікке бір топ адам жіберіпті. Қалдан Сері Қарабас ханымға:

- Қазақтан елшілікке келгендердің ішінде бітім жасауға тұрарлық адамдары бар ма екен, болса, маған алып кел. Егер бітім жасауға тұрмайтын кісілер болса, еліне қайтарып жібер. Жөні түзу сөз білерлік біреуін жіберсін, - деген соң. Қарабас ханым келген елшілердің ішінен төрт кісіні таңдап алып келіп: «Мынау Қазыбек – ұйықтағанда екі қолын екі жаққа, екі аяғын екі жаққа жіберіп жатады екен. Дүниенің төрт бұрышын тірей туған ұл екен. Қара бақайына дейін құт екен. Өлгенде арулаған жерін басқан ел бай болар! Мынау Тәйгелтір
тілінің ұшы екі айырыла біткен екен. Өнері қара санынан келеді екен. Айыр көмей, темір жақтың өзі екен. Балта керей Тұрсынбай құлағы жоқ шұнақ, құйрығы жоқ шолақ екен. Ерлігінде де, еңбекшілдігінде де мін жоқ. Жалғыз айыбы - жауы желкесінде екен, одан басқа қорқатыны жоқ екен. Шақшақ Жәнібек екі аяқты, бір бастының сырттаны екен! Өзінің оққағары бар екен. Күндердің күнінде ыңғыршағында отқа жағып, бақайшағыңның майын шағатұғын осы болар, - деп Қаз дауысты Қазыбекті, Айдабол Тәйгелтір биді, Балтакерей Тұрсынбай батырды, Шақшақ Жәнібекті Қалдан серіге таныстырған екен. Тағы бір аңызда Абылай хан Балта керей Тұрсынбай батырды шақырып алып: «Пенде болып қорыққан жерің болды ма?» - деп сұрайды.

- Тақсыр, неге қорықпайын, қорықтым. Он алты жастағы бала кезім. Бір ханның жылқысын бағып жүргенімде бір ақ боран болып, жылқы ықты. Жылқымен бірге мен де ықтым. Боран үш күн, үш түн соққаннан кейін күн шайдай ашылып, жылқылар жусады. Аттан түсіп жата қалып едім, көзім ілініп кетсе керек, өне бойым мұздай болып шымырлап кетті. Көзімді ашсам, жуандығы білектей қара шұбар жылан аузыма еніп, өңешіме өтіп бара жатыр екен. Сасқанымнан қауып қалып едім, жыланның басы бір бөлек, құйрығы бір бөлек болып екі жағыма бөлініп түсті. Ортасын шайнап-шайнап жұтып жібердім. Қорықпасам жыланды жеймін бе. Өзімнің жан болып қорыққан жерім осы болды, тақсыр, - деген екен. Абылай хан қол жиып қалмақты шабуға барғанда, қалмақтың қонтай-шысы Абылайға кісі салыпты: «Дүние үшін қан төгіспейік. Мен жекпе-жекке өзімнің бір батырымды шығарайын. Сен де бір батырыңды шығар. Кімнің батыры жеңсе, сол жақ жеңіске жеткен болсын», деген соң. Абылай Шақшақ Жәнібекті шығармақшы болады. Сол күні Жәнібек бір келеңсіз түс көріп, түсінен шошып оянады. Содан түн ішінде қосын жығып, еліне қайтпақшы болып ханға айтып кетейін деп ханға келсе, Жәнібектің түсінен қорқып оянғанын хан да түсінде көріп, біліп отыр екен. Маған келмей кетпес-ау деп, басын көтеріп тосып отыр екен. «Батыр, жай ерте келдің бе?» - дейді хан.

– Тақсыр, бір жаман түс көрдім, сол түсімнен қорқып келдім. Осы жолы өліп кетсем, тұқымсыз кетермін деп, қайтуға ыңғайланып сізге жолығып, айтып кетейін деп жүрегім аузыма тығылып, әрең келдім. Абылай хан атшысын шақыртып алып: «Менің Бөгенбай батыр берген атымды есіктің алдына алып кел», - деп бұйырады. Атшы тұлпарды есіктің алдына тоса бергенде Жәнібекке: «Жай қолыңды! Жақсы түске де садақа, жаман түске де садақа. А Құдай, осының түсін неге жорысам, соған қабыл ет!» - деп атын сойдырып, етін таратып жібереді де, «ал, батыр, енді көрген түсіңді айтшы», - деп сұрайды. «Тақсыр, қалмақ жақтан жекпе-жекке пәленше деген батыры шықты. Бұл жақтан мен шықтым. Екеуіміз шартпа-шұрт айқаса кеткенімізде ол мені найзасымен шаншып түсірді. Кеудеме атша мініп алып қылышымен тама-ғымды орып жіберуге ыңғайланды. Енді бауыздайды-ау деп кеудеме қарасам, оң емшегімді бір айдаһар, сол емшегімді бір айдаһар еміп жатыр екен. Шошып оянып кетсем, түсім екен, - дейді. Сонда Абылай хан: «Түсің түс–ақ екен, мұнан артық жақсы түс бола ма?! Түсіңде сені қалмақтың батыры шаншып түскен болса, өңіңде сен оны шаншып түсереді екенсің. Түсіңде кеудеңе ол мініп алса, өңіңде сен оның кеудесіне мінеді екенсің! Түсіңде сенің тамағыңа қылышын тақаса, өңінде сен оның тамағына қанжарыңды қадайды екенсің. Оң емшегіңді еміп жатқан айдаһар - өзіңнен туып, үстіңе бала ойнақтайды екен. Өзі асқан батыр болады. Сол емшегіңді еміп жатқан айдаһар - өзіңнен бір қыз туып, одан туған ұрпағың ол да айдаһардай ақырған ер болады екен. Сен қалай өлесің? Бар, жекпе-жекке түс! Жүсіп пайғамбардың көрген түсіндей, Жақып пайғамбардың жорығындай болсын!» - деп бата беріпті. Жәнібектің бойындағы қорқынышы сейіліп, қайраты тасып, атына ырғып мінеді де:

– Жекпе-жек! Жекпе-жек! - деп шыға шауып барып қалмақтың батырын найзасымен шаншып түсіріп, кеудесіне мініп алып бауыздайын деп жатқанында қалмақтың батыры: «Тоқта! Түнде сен көрген түсті мен де көріп едім. Сенің түс жорушың жақсы жорығаннан алып кеттің–ау! Әйтпесе мен сені жеңіп тұр едім! - депті. Сонда батыр Жәнібек қалмақтың басын кеспей, босатып қоя берген екен... Баянауылда Ақбел асуының үстінде батыр ата-бабаларымыздың іздері сайрап жатыр. Одан 7-8 жыл берірек сыр бойынан келіп қоныс тепкен Төлебай батырдың Қарағайлы бұлақтағы үйінің орны, Едіге би Төлебайұлынан, Шоң, Торайғыр Едіге ұлдарынан қалған ескерткіштер де жетерлік.

Мұхамет-Қайыр ШӘРІПОВ,

Қазақстан Журналистер
одағының мүшесі,