«Әке арманы» орындалған күн
13:03 28.06.2022
89
Жауапкершіліктің жүгі ауыр
13:01 28.06.2022
88
Ширақтық. Шеберлік. Шындық
11:42 28.06.2022
93
Мені шыңдаған басылым...
11:37 28.06.2022
94
Техника тізгіншісі
11:34 28.06.2022
90
Балаларға бақылауды күшейту қажет
11:32 28.06.2022
94
Студенттерге - сапалы баспана
11:30 28.06.2022
88
Әлеуеті зор
11:28 28.06.2022
83
Сот қызметкерлері марапатталды
11:19 28.06.2022
91
«Сіз - тікелей эфирдесіз!»
11:17 28.06.2022
98
Қасіретті арқау еткен қойылым
20:18 24.06.2022
87
Вейп: бұлыңғыр болашақ
20:17 24.06.2022
82
«Пати» билеген заман болды...
20:15 24.06.2022
80
Су аймақтары қалай қорғалады?
20:13 24.06.2022
81
Тәртіп сақшыларына - құрмет
20:12 24.06.2022
86
Бәсекелес бола алмайды
20:05 24.06.2022
93
Ауылға интернет қашан жетеді?
20:03 24.06.2022
172
«Мені әдебиет аспанына көтерген космодром»
16:37 23.06.2022
81
Ортада тағы – орамал тақырыбы
16:30 23.06.2022
78
Бастысы – жауапкершілікті сезіну
16:27 23.06.2022
82
Үлгі болатын үздіктер көп
16:19 23.06.2022
85
Журналистика – жүрек қалауы
16:15 23.06.2022
90
Қан қысымын қалай реттейміз?
15:45 23.06.2022
80
Жобаның игілігін ауылда көруде
15:40 23.06.2022
199
Тозған автобустар қашан жаңарады?
15:30 23.06.2022
78
Жаңа тұрғын үй кімдерге тиесілі?
15:27 23.06.2022
84
Сарсаңға салған «Tik-Tok»
11:47 21.06.2022
75
Екі қолға бір күрек табылады!
11:46 21.06.2022
81
Балалар мүддесі – басты назарда
11:44 21.06.2022
80
Суға жаритын күн бар ма?
11:38 21.06.2022
73
«Ол кезде он үште едік...»
11:35 21.06.2022
81
Табиғатқа жанашырлық керек
11:33 21.06.2022
79
Туристік маусым ашылды
11:29 21.06.2022
82
ERTIS MEDIA FEST - қалалық саябақта!
10:55 21.06.2022
74
Шынығу басы - тынығу!
10:53 21.06.2022
78
«Жасыл ел» іске кірісті
10:50 21.06.2022
118
Уақытпен үндескен ұтады
09:58 21.06.2022
469
Ақши тұрғындары неге алаңдаулы?
09:57 21.06.2022
345
Жазушыға Ньютонның байқампаздығы керек!
10:59 16.06.2022
587
Сарыарқа самалы, 16 маусым, бейсенбі
10:55 16.06.2022
679
Бала денсаулығы - басты назарда
09:10 16.06.2022
527
Ұн нарығы: бүгінгі баға қандай?
09:00 16.06.2022
573
Ардагер есімі ұлықталды
09:00 16.06.2022
538
Жердің аты - бабаның хаты
09:00 16.06.2022
525
Ел руханиятына елеулі үлес қосқан нартұлға
09:00 16.06.2022
592
Этноауылдар құрылады
09:00 16.06.2022
525
Оқушы білімі қандай болмақ?
09:00 16.06.2022
553
Оқушылар музейге тегін барады
09:00 16.06.2022
567
Жапырақтарды «жеп» жатыр
09:00 16.06.2022
518
Егін алқабы – астық қалқаны
09:00 16.06.2022
535
«Ақбілектің» премьерасы өтті
10:43 14.06.2022
650
«Қымызмұрындық» дәстүрі дәріптелді
10:41 14.06.2022
669
Демалыс қалай өтеді?
10:39 14.06.2022
651
Талқылау емес, бағыт беру керек
10:37 14.06.2022
630
Биылғы маусымның жаңашылдығы қандай?
10:33 14.06.2022
666
Көмірінен көңілі ыстық Екібастұз!
10:29 14.06.2022
729
Қамданған қапы қалмайды
10:27 14.06.2022
644
Байдаланың жолы жаңаруда
10:25 14.06.2022
624
Жомарт жандар
10:21 14.06.2022
631
Сарыарқа самалы, 14 маусым, сейсенбі
10:19 14.06.2022
648
Тарихтан білетініміздей, 1723 жылғы жоңғарлардың тосын шабуылынан қазақтардың тең жартысына жуығы қырылып, «Ақтабан шұбырынды, Алқакөл сұламаға» ұшырағаны тарихтан белгілі. Сол тарихи кезеңдерден ел аузында көптеген аңыздар тарап, бүгінге жетіп отыр.
Жоңғар хандығы – Батыс Моңғолияда XVII ғасырдың 30 жылдарына қарай төрт ойрат тайпасының бірігуі негізінде құрылған мемлекет (Шорас, Хошоут, Дурвэд, Хойоттар). 1635- жылы Батыр қонтайшы бір тұтас ойрат мемлекетін құрды. Мемлекет – «Жоңғар хандығы» деп аталады. Қазақтар арасында ойраттар «қалмақ», деп аталған. Батыр қонтайшыдан кейін Сенге (1653-1671 жж.), Қаладан Бошақты (1671-1697 жж.), Севан Рабдан (1697-1727 жж.), Қалдан Серен (1727-1745 жж.) Жоңғар мемлекетін бірінен соң бірі басқарды. Хан тағына Шорос тайпасынан шыққандар отырды. Хан лауазымы «Қонтайшы» деп аталады. Сөйтіп қазаққа қалмақ атауынан мәлім моңғол рулары маңайын ұлардай шулатты. Олар алғаш керейлерге түре тиісті. 1430 жылы үйсіндер мен қырғыздар жайлаған Ыстықкөлге жетті. 1447 жылы Сырдария өңірін қан қақсатты. 1522-1524 жылдары қалмақтарды Тәуекел хан ойсырата жеңіп, екіге бөліп тастады. 1600-1610 жылдары қалмақтар қайта дәуірлеп Тары, Түмен аймағын шауып, Еділ өзенінің бойын өрлей шабуылдағаны мәлім. Бұл жылдары қазақтар Ұлытауға асады. Осы кезеңде Тәуекел ханның інісі Есім хан Ыстықкөлдің шығыс жағындағы қалмақтарға жорыққа шығып, бірде жеңіп, бірде жеңіліс тапқан. XVIII ғасырда қалмақтар Тәуке хан тұсында да елге маза бермейді. Жүргізілген толассыз соғыстың аяғы 1723 жылы «Ақтабан шұбырынды, Алқакөл сұламаға» ұласты. Соғыс болған жер қалмақтар аңырай қашқан-дықтан «Аңырақай» шайқасы аталды. Бұл 1730 жылы қазақ жасағы жауды жеңіп, Ұлы жеңіске жеткен тұс. 1733 жылы Уса Серен бастаған жоңғар қолы Қара Ертіс жақтан Зайсанға, одан Аягөзге тұяқ тіреп, Қарқаралы, Баянауыл тауларын асып, Ерейменге топталады. Жаудың бет алысын күні бұрын бақылап отырған Қабанбай мен Бөгенбай батырлар орта жүз қолын ұрысқа әзірлеп, сақадай-сай тұрады. Өлеңті өзенімен Ерейментау аралығында қан майдан басталып кетеді. Жоңғарлар бұл жолы қатты соққы алып қирай жеңіледі. Ерейментаудың аталуы былайша айтылады: Жекпе–жекте Жантай батыр қалмақтың Қарыс батырын шауып түсіргенде қара қасқа аты шұрқырай шауып, тау бөктерлеп ерімен қаша жөнеледі. Содан ерімен ат қашқан тау деген тіркес туып, бара-бара Ерейментау аталып кетсе керек. Осындай толассыз ұрыстардың бірінде Абылай хан Қалдан Серіге елшілікке бір топ адам жіберіпті. Қалдан Сері Қарабас ханымға:
- Қазақтан елшілікке келгендердің ішінде бітім жасауға тұрарлық адамдары бар ма екен, болса, маған алып кел. Егер бітім жасауға тұрмайтын кісілер болса, еліне қайтарып жібер. Жөні түзу сөз білерлік біреуін жіберсін, - деген соң. Қарабас ханым келген елшілердің ішінен төрт кісіні таңдап алып келіп: «Мынау Қазыбек – ұйықтағанда екі қолын екі жаққа, екі аяғын екі жаққа жіберіп жатады екен. Дүниенің төрт бұрышын тірей туған ұл екен. Қара бақайына дейін құт екен. Өлгенде арулаған жерін басқан ел бай болар! Мынау Тәйгелтір
тілінің ұшы екі айырыла біткен екен. Өнері қара санынан келеді екен. Айыр көмей, темір жақтың өзі екен. Балта керей Тұрсынбай құлағы жоқ шұнақ, құйрығы жоқ шолақ екен. Ерлігінде де, еңбекшілдігінде де мін жоқ. Жалғыз айыбы - жауы желкесінде екен, одан басқа қорқатыны жоқ екен. Шақшақ Жәнібек екі аяқты, бір бастының сырттаны екен! Өзінің оққағары бар екен. Күндердің күнінде ыңғыршағында отқа жағып, бақайшағыңның майын шағатұғын осы болар, - деп Қаз дауысты Қазыбекті, Айдабол Тәйгелтір биді, Балтакерей Тұрсынбай батырды, Шақшақ Жәнібекті Қалдан серіге таныстырған екен. Тағы бір аңызда Абылай хан Балта керей Тұрсынбай батырды шақырып алып: «Пенде болып қорыққан жерің болды ма?» - деп сұрайды.
- Тақсыр, неге қорықпайын, қорықтым. Он алты жастағы бала кезім. Бір ханның жылқысын бағып жүргенімде бір ақ боран болып, жылқы ықты. Жылқымен бірге мен де ықтым. Боран үш күн, үш түн соққаннан кейін күн шайдай ашылып, жылқылар жусады. Аттан түсіп жата қалып едім, көзім ілініп кетсе керек, өне бойым мұздай болып шымырлап кетті. Көзімді ашсам, жуандығы білектей қара шұбар жылан аузыма еніп, өңешіме өтіп бара жатыр екен. Сасқанымнан қауып қалып едім, жыланның басы бір бөлек, құйрығы бір бөлек болып екі жағыма бөлініп түсті. Ортасын шайнап-шайнап жұтып жібердім. Қорықпасам жыланды жеймін бе. Өзімнің жан болып қорыққан жерім осы болды, тақсыр, - деген екен. Абылай хан қол жиып қалмақты шабуға барғанда, қалмақтың қонтай-шысы Абылайға кісі салыпты: «Дүние үшін қан төгіспейік. Мен жекпе-жекке өзімнің бір батырымды шығарайын. Сен де бір батырыңды шығар. Кімнің батыры жеңсе, сол жақ жеңіске жеткен болсын», деген соң. Абылай Шақшақ Жәнібекті шығармақшы болады. Сол күні Жәнібек бір келеңсіз түс көріп, түсінен шошып оянады. Содан түн ішінде қосын жығып, еліне қайтпақшы болып ханға айтып кетейін деп ханға келсе, Жәнібектің түсінен қорқып оянғанын хан да түсінде көріп, біліп отыр екен. Маған келмей кетпес-ау деп, басын көтеріп тосып отыр екен. «Батыр, жай ерте келдің бе?» - дейді хан.
– Тақсыр, бір жаман түс көрдім, сол түсімнен қорқып келдім. Осы жолы өліп кетсем, тұқымсыз кетермін деп, қайтуға ыңғайланып сізге жолығып, айтып кетейін деп жүрегім аузыма тығылып, әрең келдім. Абылай хан атшысын шақыртып алып: «Менің Бөгенбай батыр берген атымды есіктің алдына алып кел», - деп бұйырады. Атшы тұлпарды есіктің алдына тоса бергенде Жәнібекке: «Жай қолыңды! Жақсы түске де садақа, жаман түске де садақа. А Құдай, осының түсін неге жорысам, соған қабыл ет!» - деп атын сойдырып, етін таратып жібереді де, «ал, батыр, енді көрген түсіңді айтшы», - деп сұрайды. «Тақсыр, қалмақ жақтан жекпе-жекке пәленше деген батыры шықты. Бұл жақтан мен шықтым. Екеуіміз шартпа-шұрт айқаса кеткенімізде ол мені найзасымен шаншып түсірді. Кеудеме атша мініп алып қылышымен тама-ғымды орып жіберуге ыңғайланды. Енді бауыздайды-ау деп кеудеме қарасам, оң емшегімді бір айдаһар, сол емшегімді бір айдаһар еміп жатыр екен. Шошып оянып кетсем, түсім екен, - дейді. Сонда Абылай хан: «Түсің түс–ақ екен, мұнан артық жақсы түс бола ма?! Түсіңде сені қалмақтың батыры шаншып түскен болса, өңіңде сен оны шаншып түсереді екенсің. Түсіңде кеудеңе ол мініп алса, өңіңде сен оның кеудесіне мінеді екенсің! Түсіңде сенің тамағыңа қылышын тақаса, өңінде сен оның тамағына қанжарыңды қадайды екенсің. Оң емшегіңді еміп жатқан айдаһар - өзіңнен туып, үстіңе бала ойнақтайды екен. Өзі асқан батыр болады. Сол емшегіңді еміп жатқан айдаһар - өзіңнен бір қыз туып, одан туған ұрпағың ол да айдаһардай ақырған ер болады екен. Сен қалай өлесің? Бар, жекпе-жекке түс! Жүсіп пайғамбардың көрген түсіндей, Жақып пайғамбардың жорығындай болсын!» - деп бата беріпті. Жәнібектің бойындағы қорқынышы сейіліп, қайраты тасып, атына ырғып мінеді де:
– Жекпе-жек! Жекпе-жек! - деп шыға шауып барып қалмақтың батырын найзасымен шаншып түсіріп, кеудесіне мініп алып бауыздайын деп жатқанында қалмақтың батыры: «Тоқта! Түнде сен көрген түсті мен де көріп едім. Сенің түс жорушың жақсы жорығаннан алып кеттің–ау! Әйтпесе мен сені жеңіп тұр едім! - депті. Сонда батыр Жәнібек қалмақтың басын кеспей, босатып қоя берген екен... Баянауылда Ақбел асуының үстінде батыр ата-бабаларымыздың іздері сайрап жатыр. Одан 7-8 жыл берірек сыр бойынан келіп қоныс тепкен Төлебай батырдың Қарағайлы бұлақтағы үйінің орны, Едіге би Төлебайұлынан, Шоң, Торайғыр Едіге ұлдарынан қалған ескерткіштер де жетерлік.
Мұхамет-Қайыр ШӘРІПОВ,
Қазақстан Журналистер
одағының мүшесі,
«Әке арманы» орындалған күн
13:03 28.06.2022
89
Жауапкершіліктің жүгі ауыр
13:01 28.06.2022
88
Ширақтық. Шеберлік. Шындық
11:42 28.06.2022
93
Мені шыңдаған басылым...
11:37 28.06.2022
94
Техника тізгіншісі
11:34 28.06.2022
90
Балаларға бақылауды күшейту қажет
11:32 28.06.2022
94
Студенттерге - сапалы баспана
11:30 28.06.2022
88
Әлеуеті зор
11:28 28.06.2022
83
Сот қызметкерлері марапатталды
11:19 28.06.2022
91
«Сіз - тікелей эфирдесіз!»
11:17 28.06.2022
98
Қасіретті арқау еткен қойылым
20:18 24.06.2022
87
Вейп: бұлыңғыр болашақ
20:17 24.06.2022
82
«Пати» билеген заман болды...
20:15 24.06.2022
80
Су аймақтары қалай қорғалады?
20:13 24.06.2022
81
Тәртіп сақшыларына - құрмет
20:12 24.06.2022
86
Бәсекелес бола алмайды
20:05 24.06.2022
93
Ауылға интернет қашан жетеді?
20:03 24.06.2022
172
«Мені әдебиет аспанына көтерген космодром»
16:37 23.06.2022
81
Ортада тағы – орамал тақырыбы
16:30 23.06.2022
78
Бастысы – жауапкершілікті сезіну
16:27 23.06.2022
82
Үлгі болатын үздіктер көп
16:19 23.06.2022
85
Журналистика – жүрек қалауы
16:15 23.06.2022
90
Қан қысымын қалай реттейміз?
15:45 23.06.2022
80
Жобаның игілігін ауылда көруде
15:40 23.06.2022
199
Тозған автобустар қашан жаңарады?
15:30 23.06.2022
78
Жаңа тұрғын үй кімдерге тиесілі?
15:27 23.06.2022
84
Сарсаңға салған «Tik-Tok»
11:47 21.06.2022
75
Екі қолға бір күрек табылады!
11:46 21.06.2022
81
Балалар мүддесі – басты назарда
11:44 21.06.2022
80
Суға жаритын күн бар ма?
11:38 21.06.2022
73
«Ол кезде он үште едік...»
11:35 21.06.2022
81
Табиғатқа жанашырлық керек
11:33 21.06.2022
79
Туристік маусым ашылды
11:29 21.06.2022
82
ERTIS MEDIA FEST - қалалық саябақта!
10:55 21.06.2022
74
Шынығу басы - тынығу!
10:53 21.06.2022
78
«Жасыл ел» іске кірісті
10:50 21.06.2022
118
Уақытпен үндескен ұтады
09:58 21.06.2022
469
Ақши тұрғындары неге алаңдаулы?
09:57 21.06.2022
345
Жазушыға Ньютонның байқампаздығы керек!
10:59 16.06.2022
587
Сарыарқа самалы, 16 маусым, бейсенбі
10:55 16.06.2022
679
Бала денсаулығы - басты назарда
09:10 16.06.2022
527
Ұн нарығы: бүгінгі баға қандай?
09:00 16.06.2022
573
Ардагер есімі ұлықталды
09:00 16.06.2022
538
Жердің аты - бабаның хаты
09:00 16.06.2022
525
Ел руханиятына елеулі үлес қосқан нартұлға
09:00 16.06.2022
592
Этноауылдар құрылады
09:00 16.06.2022
525
Оқушы білімі қандай болмақ?
09:00 16.06.2022
553
Оқушылар музейге тегін барады
09:00 16.06.2022
567
Жапырақтарды «жеп» жатыр
09:00 16.06.2022
518
Егін алқабы – астық қалқаны
09:00 16.06.2022
535
«Ақбілектің» премьерасы өтті
10:43 14.06.2022
650
«Қымызмұрындық» дәстүрі дәріптелді
10:41 14.06.2022
669
Демалыс қалай өтеді?
10:39 14.06.2022
651
Талқылау емес, бағыт беру керек
10:37 14.06.2022
630
Биылғы маусымның жаңашылдығы қандай?
10:33 14.06.2022
666
Көмірінен көңілі ыстық Екібастұз!
10:29 14.06.2022
729
Қамданған қапы қалмайды
10:27 14.06.2022
644
Байдаланың жолы жаңаруда
10:25 14.06.2022
624
Жомарт жандар
10:21 14.06.2022
631
Сарыарқа самалы, 14 маусым, сейсенбі
10:19 14.06.2022
648