Аниме қайдан шықты?

Ең жүйрік құбылыс - ой. Ойдың еңбегі қиялға жан бітіреді. Әлбетте, адам баласы кей дүниені шынайы өмірде іске асыра алса, ғаламатқа келгенде қауқарсыз. Дегенмен, қиялыңды теледидардан көруге мүмкіндік бар. Өткен тарихты да сол жақтан тапсаң болады.

Жапонның төл туындысы

Бүгінгі күндері балалардың ғана емес, жасөспірімдер мен ересектердің де көңілінен шыққан, жан бітірілген анимацияның жапондық үлгісі «Anime» әлемнің түкпір-түкпірінде жанкүйерге бай. Жалпы, «анимация» француз тілінен аударғанда тірілту, жан бітіру деген мағынаны білдіреді екен. Яғни, суреттер желісін тірілту. Anime-нің пайда болуына «манга» атты суретті сюжет көп себеп болған. Дегенмен, қазіргі кезде компьютерлік ойындар негізінде жазылғандары да біршама көп. Алғашқы түсірілген әрі сақталған анименің бірі - «Katsudo Shashin». Оның ұзақтығы - небары 3 секунд. Содан кейін 1917 жылы ұзақтығы 2 минутқа көбірек «Namakura-gatana» жарық көрген екен. Оның дыбыстық жүйесі алғаш 1933 жылы іске қосылған. Біз білетін суретті мульти-пликацияның стильдік негізін америкалық Бетти Буп, Микки Маус және Бэмби мультипликациялық фильмдері кейіпкерлерін көріп шабыттанған Осаму Тэдзуки 1958 жылы қалады. Бір жағынан өзге ұлттың тәрбиесіне еліктегісі келмеген Осаму отандық мультипликацияның негізін қалауды көздеген екен. Нәтижесінде уақыт өте келе, ол тек көңіл көтеруге арналған кейіпкерлердің желісі емес, мемлекеттік деңгейдегі құралға айналады. Себебі, осы арқылы жапониялықтар елінің тарихын, жеңісті күндерін көрсетуге мүмкіндік алды. Мысалы, түсірілуіне Жапонияның тарихы негіз болған қалың көпшілік біле бермейтін «Қиын достық» Anime-сін алсақ болады. 1854 жылдың күзінде Жапон елінің Симода портына «Диана» атты фрегатта орыс дипломаттық экспедициясын бастап адмирал Евфимия Путятин келеді. Бұл 200 жыл әлемнен оқшауланған Жапония елімен қарым-қатынас орнату үшін жасалған екінші әрекеті болса керек-ті. Бірақ, басталған келіссөзді жер сілкінісі үзіп, цунами орыс желкенді әскери кемесінің тас-талқанын шығарады. Кемеде болған экипаж жағаға жүзіп келіп, жергілікті тұрғындарға табиғи апаттан сақтануына көмектеседі. Есесіне Путятин мен Тосиакира Кавадзи Химодия трактатына қол қояды. Одан соң екі ел арасында дипломаттық қарым-қатынас орнап, орыс саудагерлері үшін Жапонияның бірнеше порттарында сауда жасауға рұқсат етіледі. Кейін жергілікті халықтың көмегімен орыстар «Хэда» кемесін құрып, елдеріне жүзіп кетеді. Жапониялықтар болса, батыстық кемелермен жұмыста үлкен тәжірибе жинап қалады. Бұл жайттардың анимациялық нұсқасы орта жастағы мектеп оқушыларына арналған танымдық сабақ ретінде бағытталған. Anime оқу процесін көп еске түсіріп қана қоймай, «Қиын достық» авторлары кикілжіңі көп тақырыптарды қозғамай айналып өтуге тырысқандықтары байқалады. Басты акцентті екі адамның ортасындағы достыққа аударуға тырысқан. Туынды жазылған бейнетаспаны 1997 жылы Жапонияның сол кездегі премьер-министрі Рютаро Хасимото салтанатты түрде Ресей президенті Борис Ельцинге сыйға тартқан. Кейін Ресейлік телеарналарда «Қиын достық» бірнеше рет халық назарына ұсынылған. Десе де, жапониялықтарға Anime-нің өзі қатты таныс емес десе де болады. Жылдар өте келе бұл индустрияның дамығаны соншалық, Anime - тәрбиелік мәні жағынан, ұрпақ санасына адамгершілік пен достықты, кеңдікті үйретуге негіз болатын анимациялық фильмдер желісінің үздіктері қатарына енді. Бұл тұста кезінде еліміздің телеарналарынан таратылып, Anime-нің классигі ретінде танылған Хаяо Миядзакидің «Елестер жетегінде», «Жүретін қамал», «Менің көршім Тоторо» туындыларын ерекше атап өтсек болады. Себебі, оның атақты «Елестер жетегінде» фильмі Берлин кинофестивалінде «Ең үздік фильм» ретінде марапатталған алғашқы және жалғыз толықметражды анима-циялық фильм атанды. Anime фанаттарының «балаларға арналған мультфильм» дегенде неге бұлқан-талқан болатынын осыдан түсінсек те болады.

«Anime» кейіпкері ретінде сомдалған қазақстандық

Шығарма авторлары кейіпкерді ойдан емес, өмірден де алып жатады. Мысалы, 2016 жылы жарық көрген «Юри мұз үстінде» Anime-сінде Сочидегі Олимпиада ойындарының қола жүлдегері Денис Тен мәнерлеп сырғанау спортына арналған жаңа аниме кейіпкеріне айналды. Есімі Отабек Алтын деп аталған мәнерлеп сырғанаушы анимеде елін сүйген патриот спортшы ретінде суреттеледі. Мұны Anime-дегі Отабектің мәнерлеп сырғанаушы досына айтқан мына сөздерінен де білсек болады. «…Ол менің жасөспірімдер тобындағы бірінші жылым болды. Бірақ, орыс спортшыларына ілесе алмаған соң мені енді келген спортшылармен бірге дайындады. Ал, ресейлік шынығу лагерінен кеткен соң, әуелі Америкада, кейін Канадада шынықтым. Алдыңғы жылы Алматыға оралдым. Және қазір бұрынғыдан бетер өз еліме жеңісті алып бергім келеді» деп баяндалады. Картинада талай додаларда жеңіліс тапқан жапониялық мәнерлеп сырғанаушы Кацуки Юридің өмірі жайлы баяндалған. Кейін ол спортпен қоштасып, туған ауылына оралмақ болады. Дегенмен біраз уақыттан кейін жаңа қарсыласынан басып озу үшін сүйікті ісіне қайта оралады. Anime режиссері - Ямамото Саё, сценарийін жазған - Кубо Мицуро, кейіпкерлердің дизайнері - Хирамацу Тадаси. Қалай десек те, әр дүниенің жақсы жағы болса да, дәл солай кемшілік тұстары да кездеседі. Бұл - адам баласы қашып құтылмас заңдылық. Ал аталған заңдылық Anime-ні де айналып өткен жоқ. Оның жанрлары ішінде қоғам санасын улайтын, ғаламдық психологиялық проблемаларға бай топтамалары да жетерлік. Ал, таңдау қашанда көрерменнің өз ықтиярында. Отандық анимациялау өнеріне келсек, қазақ анимациясы кеш шықса да, фольклорға сүйене отырып, ұлттық ділін, дәстүрін ерте қолға алды. Қазақ анимация өнерінің атасы ретінде ең алғашқы «Қарлығаштың құйрығы неге айыр?» туындысы бар. Мультфильмнің авторы Әмен Қайдаров саналады. Ол ұзақтығы 10 минут шамасында болатын бұл жұмысқа тура 1,5 жылдай уақытын сарп еткен екен. Қазақ ертегілерін сюжеттік негізге алған Әмен Қайдаров кейіннен «Ақсақ құлан», «Құйыршық», «Қожанасыр–құрылысшы» сынды мультфильмдерді жарыққа шығарды.

Сіз ұнатқан «Anime» қандай?

Отандастарымыздың жүрегінен ойып тұрып орын алған Anime-лердің бірі - 2007 жылғы режиссёр Хироюки Имаисидің туындысы «Гуррен Лаганн» Anime сериалы. Біраз жылдар бойы аспанның қандай болатынынан хабары жоқ жер астында өмір сүрген халық бар қатерді жер үстінде деп біледі. Бірақ, ол уақыттың ұзақ болғаны соншалық, адамдар ондағы қауіптің қандай екенін және неден екенін ұмытып та кеткен. Олардың бар тіршілігі жер асты шахта жолдарын бұрғылау жұмыстарымен, сол арқылы өмір сүретін аумағын кеңейтумен болады. Жер сілкінісі салдарынан төбенің үгіліп түсуінен қорқатын халық осылай өмір сүруге мәжбүр деп суреттелді. Басты кейіпкерлер - Камина мен Симон, сондай ауылдардың бірі – Дзихеде. Дегенмен, Камина әкесінің жолын қуып жер үстіне шыққысы келеді. Оған бұл істе жақын досы және сенімді серігі, ауылдың үздік бұрғылаушысы Симон көмектеседі. Екеуі кезекті ауылдан қашу операциясы кезінде бұрғылап жүріп әлдебір роботты тауып алады. Бір қызығы, оның кілті Симон мойнына тағып жүрген бұрғы тектес тұмар болып шығады. Алда құпиясы көп жер үсті өмірі мен ұшы-қиыры көрінбейтін көк аспан қызықтары күтіп тұрды.

Түйін:
Anime оқиғалары көбінесе қолдан жасалған әлем мен адамның қиялына жан бітіріп, өрбітеді. Әсіресе, олар жасөспірімнің шынайы әлемнен алшақтауына да әсерін береді. Сондықтан анимейдің жас ерекшеліктеріне қарай кейінгі буынға ұсына білсек, нұр үстіне нұр! Ал, қазақ халқының фольклоры негізінде қолға алынған отандық анимацияның берері көп екені даусыз. Бастысы, жаңашылдық пен ұлттығымызды дәріптейтін авторлардың қатары көбейе берсін!

Әбілхан МАРАТ,
Павлодар педагогикалық университетінің 2-курс студенті.