Баянауылдық «бай-барымташылар бандасы»

Маңдайының бағынан соры қалың қазақты сүйегін күл қып жер бетінен жойып жіберіп, шұрайлы жайлау-қыстағын иеленуді көздеген кеңес үкіметінің сұрапыл саясаты - қанды сабақ. Әсіресе, отызыншы жылдардағы алапат аштық аяған жоқ.

Тұяғының желі бар қылқұй-рығының еріне еркін мінген елді апақ-сапақта колхоздастырып, отырықшы елге айналдырамыз деген қызыл жалау ұстағандардың ұстанымы да белгілі еді. Төрт түлік малын өсіріп, қыз алысып, қыз берісіп құдалықтың жолын жалғап, қазақтықтың қалпын бұзбай, тұрмысын түзеп отырған жұртты үкімет пайдасына деп малдан айырды. Көнбіс қазақ сұрағанын берді, талап еткенін төледі, бермегенін үкімет тартып алды, өздері ақтабан болып аштықтан босып жүргенде сайын даланы қаңсыған еттің иісі жайлады, қарға-құзғын қаптады. Себебі ел аштан қырылып жатқанда салыққа деп алынған малдың еті қоймаларда борсып,   ағыл-тегіл астық борықтанып шіріп жатты. Ол туралы деректер жеткілікті. Мұны жергілікті «ұлтым» деген ержүректілер әсте білді, алайда жасарға қолдан келер қайрандары қалмады. Дегенмен Алаш десе атасы атқа мінген қазақтың бәрі бірдей бұқпантайлап жата берген жоқ, қарсы шықты. Соның нәтижесінде жер-жерлерде көтеріліс, наразылықтар бұрқ етті. Сондай бас көтеріп, жұртының бүйірін шығаруды көксегендердің бірі – Баянауыл ауданының он бесінші ауылынан шыққан Мырзакәрім Қаркеев (Каркеев) бастаған «байлардың бандасы» еді. Бұл туралы ел ішінде ауық-ауық айтылғанмен, қағаз бетіне түскен ақпараттарды әлі кездестірген жоқпыз. Қуғын-сүргін құрбандарын ақтау жөніндегі жергілікті комиссияның жұмысының арқасында ақиқаты айтылмаған ақтаңдақ жылдардағы аталарымыз туралы аз-кем ақпарат білу енді мүмкін болып отыр. Мұндай көтерілістер неге шыққаны үшін алдыңғы толқын қаламгер ағалардың пайымдарына назар аударған жөн болар. 1992 жылы шыққан «Дауа» газетінің қаңтар айындағы санында Кереку округі бойынша кәмпескеге ұшыраған байлар туралы «Зұлмат жылдар» атты мақала басылды. Сол мақалада «Бүкіл қазақ халқын естен тандырып, дәулетін шайқап, құтын қашырған зұлмат 1928 жылы 27 тамызда ҚАССР Орталық Атқару Комитеті мен Халық Комиссарлары Советінің «Байлардың шаруашылықтарын кәмпескелеу туралы» декреті арқылы жүзеге асырылған кәмпескелеу науқаны еді. Кәмпеске науқаны 1920-1921 жылғы бүкіл даланы жайлаған ашаршылық зардаптарынан халқымыз енді-енді сауығып, малына мал, жанына жан қосылып ес жиюға бет бұрған тұста килікті. Бұл зұлмат 1931-1932 жылдардағы жойқын ашаршылықтың бастауы да болғаны белгілі», – деп жазылған. Шынымен де, кәмпескелеу байларды үш топқа бөліп жүргізілді. Бірінші топтағы байларды Қазақстаннан қуып басқа жерге көшірді, екінші топтағылар басқа округтерге, үшінші топтағылар басқа аудандарға жер аударылды. Соның нәтижесінде республикадағы 193 ауданның алпысындағы 3123 дәулетті жеке шаруашылық түбірімен жойылған екен. Қаншама тағдырға түбірімен балта шабылды, бала мен ана жылады, аяулы арыстарымыз қапыда қара жер құшты. Осындай қынадай қырған қаскүнемдікке қазақ қайтіп шыдасын! Павлодар облыстық ішкі істер басқармасының арнайы архивінде сақталған істерге назар аударатын болсақ, Мырзакәрім Қаркеев бастаған Исакәрім Қаркеев, Қобкей (Көбкей) Қаркеев, Мүсетов Айғазы, Біләлов Аяпқа 1932 жылғы Қылмыстық кодекстің 59-бабының үшінші тармағы бойынша айып тағылғаны айтылады. Бұл бап бандалық қылмысты, яғни қарулы банда құру және кеңес ұйымдары мен жеке мекемелерге шабуыл жасауды, үш жылдан бастап бас бостандығын айырудан өлім жазасына дейінгі жазалауды қарастырады екен. Сонымен кеңес үкіметі «банда» деп айдарлайтындай баянауылдық бай-барымташылар кімдер еді? Енді соған тоқталсақ. Ағайынды Қаркеев Мырзакәрім, Қаркеев Исакәрім, Қаркеев Қобкейдің әкесі Қаркей Атажанов деген кісі айналасына атағы тараған ауқатты бай болған адам. Бұлар - сол кездегі Шығыс Қазақстан облысы Баянауыл ауданына қарасты он бесінші ауылдың тұрғындары. Руы - қозған. Патша заманында Атажанов Қаркейдің иелігінде дөңгелетіп жүргізілген санақ бойынша 1000 қой, 500 жылқы, 150 сиыр, 100 түйесі болған. Құқық қызметкерлері «төңкеріске дейін және одан кейінгі жылдары жанына атқамінер жігіттерді жинап, айналасына жақтастарын көбейтіп, жүйелі түрде барымтамен айналысып, жиған малын олардың ықылас-ниеттеріне кенелу мақсатында ауылындағы кедейлер мен орта шаруаларға бөліп берген, феодалдық «дәуренді» қайта орнатқысы келді» деп айыптаған екен. Ал баласы Мырзакәрім де ауылындағы «қозған» ағайындарының басын құрап, 1924-1928 жылдары кеңес үкіметінің саясатына негізді түрде ұдайы қарсы күрес ұйымдастырған. Атышулы байлардың мал-мүлкін кәмпескелеу қарқынына мінген 1928 жылы қазақ ауылдарын социалистік қайта құру кезіне Мырзакәрім мен Қобкейге салық салынып, олар да кәмпескеге іліккен. Ресми деректерде көрсетілгендей, 1893 жылы туған Мырзакәрімнің сол кезде өз меншігінде 150 жылқысы, 200 қойы, 70 сиыры, 15 түйесі болған екен. Үкіметке артылған астықты тапсырмағаны үшін істі болған, сауатты, партия қатарына жоқ. Қыспаққа алған биліктің бишік ұстағандарының қоқан-лоқысына намысты ердің зығырданы қайнағаны ақиқат. Қазақты жоңышқадай жайпап келе жатқан «мұндай өкіметке тышқақ лағымды да бермеймін» деп бір сөзге бекінген ол жақтас бауырларымен бірге іштегі (Ресей) Славгород округі аймағына қашып кеткен. Ал тізе қосып қимыл көрсеткен ағасы Қаркеев Исакәрім 1932 жылы 46 жаста, бай, бұрынғы атқамінер. 1929 жылы 200 қойы, 150 жылқысы, 70 сиыры болған екен. Партия қатарында жоқ. Мүсетов Айғазы болса 1882 жылы туған, әлеуметтік жағдайы бойынша бай, бұрынғы атқамінер, «банданың» белсенді мүшесі. Аяп Біләлов болса банданың белсенді мүшесі, қарулы шабуылдар жетекшісі. Руы қозған, партия қатарында жоқ, бес жылға жер аударылған. 1893 жылы туған. Қырдан амалсыз ауған бұл бесеуі Славгород округі аумағында қамығып қарап қалмай айналасына ұлтшыл, бұлқын атқан білекті жігіттерді жинап, партияның қазақ ауылдарында жүргізген саясатына ашық қарсы шығу мақсатында 1932 жылы ақпан айында «банда» құрып, контрревалюциялық шараларды қызу жүргізген. Негізгі мақсаты – колхоздар мен феодалдардың мал-мүлкін өзегі талып ашыққан халқына тарату, қолғабыс көрсету. Дақпырттары елге тарап, нәтижесінде «банда» тобындағы жақтас адамдар саны 22 жетеді, күннен-күнге күшейіп қаруланған жасақ құрылады. Оларды Мырзакәрім екіге бөліп әрекет етеді. Еңбекші, Ертіс және Баянауыл аудандары аумағындағы колхоздардың ашығып жатқан адамдарына қасақана бермей жасырып отырған азық-түлік қоймаларын тонайды. Мәселен, Ертіс аудандық май зауытына шабуыл жасап, 30 пұт майды қолды еткен. Баянауыл мен Кереку арасында жүретін керуендерді тонап, үкімет иелегіндегі колхоздардың малына құрық салған. Ал тергеушілер бұл әрекеттерін «үкіметтің мүлкін ұрлап, қасақана зиян келтіріп, ауыл адамдары арасында абырой жинау мақсатында жасаған, феодалдық дәуірді орнатуды көздеген» деп айыптаған. Жалпы баянауылдық бұл бай-барымташылардың бандасы екіге бөлініп қимыл жасағанын айттық. 1932 жылы 29 маусымда «банда» және қызыл жасақ арасында қарулы қақтығыс болып, «банда» жағынан үш адам қаза тауып, он адам тұтқынға алынған. Қарсы тараптан бір адам қатты жараланған. Бірінші тарап 1932 жылы 5 тамызда Баянауыл аудандық қызыл жасақ тарапынан түпкілікті жойылған. Ал Мырзакәрім басқаратын 10 адамнан тұратын екінші банда 1932 жылы 5 тамызда Баянауылдағы Сарыкөл, Балшықкөл көлінің қамысында жасырынып ұрыс салған. Алайда алты адам өліп, 4 адам тұтқынға түскен екен, Баянауылдағы қапасқа қамалған. Жоғарыда атап өткеніміздей, 1932 жылы 28 желтоқсанда ағайынды Каркеев Мырзакәрім, Исакәрім, Қобкей (Көбкей), Мүсетов Айғазы, Біләлов Аяп 59/3 бап бойынша айыпталған. Бірақ олардың одан кейінгі тағдырлары белгісіз, ақталғандары туралы құжат та табылмады. Маңайына топтасқан серіктерінің де толық аты-жөндерін анықтау мүмкін болмай тұр. Белгілі баянауылдық өлкетанушы Алтынбек Құрмановтың сөзіне қарағанда, он бесінші ауыл қазіргі ауданға қарасты Лекер қажы ауылының маңында, жоғарыда аталған «банда» құрамындағы жігіттер бұрынғы Қарамола болысының жігіттері. Бүгінгі күні сол аумақта Қаркей соры деген сор бар. Қаркей де, Мүсет те қажы болған адамдар екен. Ал өлкетанушы Рамазан Нұрғалиев те осы пікірде.

- 1916 жылы Баянауыл мен Қарқаралының жүрек жұтқан жігіттері ұйымдастырған Алабас көтерілісін жақсы білесіздер, басшысы Бәшерден батыр Бейсенұлы еді. Сол секілді тарихта көп айтыла бермейтін Қызылтау көтерілісінің де мақсаты - қызыл үкіметтің озбырлығына қарсы шығу болды. Оның басшысы - Ағыбай Қақабаев. Қасында менің атам Бисмилдин Нұрғалилар жүрген. Менің ұлы атам ар жақтағы Қаракесек, бергі жақтағы Күлік, Орманшы, Қозған, Қақсал, Сырым ауылдарында елді көтеріліске үндеп насихат жүргізген. Каркеевтер сол көтерілісте бірге әрекет еткен. Аты аталған Мүсет қажы тасшы адам болыпты. Өріп, өрнектеп тас қалаған, зират салған. Ол кісінің негізі - Қақсал. Қозған мен қақсалдың қоралары қатар, аралас жатыр. Аталған адамдар 1916 жылғы көтерілісте бірге болып, кейін қудалау көрген, аштықты өткерген, қашуға мәжбүр болған. Кейін ес жинап, отызыншы жылдары қайта бас көтерген, халықтың жағында болған. Бірақ ол боздақтарды да үкімет басын жұтып тынды ғой, -
дейді ол Әзірге қолда бар деректер қоры осындай. Алып-қосатын адамдар болса мархабат. Бір ескерте кететін жайт, адамдардың аты-жөндерінде әріп қатесі кетуі әбден мүмкін. Себебі үш әріптің адамдары аталарымыздың ныспыларын ауызға қалай болса солай жаза салған. Сондықтан түсіністікпен қарауларыңызды сұраймыз.

Бейбіт Бөжен, 

өлкетанушы, саяси қуғын-сүргін құрбандарын жаппай ақтау жөніндегі өңірлік комиссияның мүшесі.