Театр үшін жаралған жан

«Театр алдындағы басты мақсаттардың бірі - ең алдымен өнерге деген тазалық, сосын адамгершілікке шақыру. Режиссердің, актердің өз өнеріне деген фанатизмінсіз театр өнері өспейді...» - деген екен Қазақстанның халық әртісі, театр және кино өнерінің майталманы Бәйтен Омаров. Биыл режиссердің туғанына - 95 жыл.

Бәйтен Омаров қазіргі Ленин кентінде 1927 жылы 10 мамырда дүниеге келген. Азан шақырып қойған есімі – Файзулла. Әкесі Қасым Ертісбаев – ХХ ғасырдың басындағы көрнекті тұлға, ұлттық зиялы қауым өкілдерінің бірі. Кереку өңірінде діни-ағартушылық, білім беру және қоғамдық істермен белсенді айналысқан. Саяси қуғын-сүргін басталған уақытта Қасым қажы қудаланып кете барғанда, қызы Сәния «халық жауының баласы» ретінде жапа шекпесін деп 4-5 жасар інісі Файзулланы өзінің күйеуі Уәлихан Омаровтың атына жаздырады және оған Бәйтен Омаров деген ат береді. Осы себепті дін өкілінің баласы ретінде қуғынға ұшырамай, әулеттен бір ер бала ұрпақ жалғастырады. Бәйтен Омаров 1948 жылы Алматы қаласындағы киноактерлер мектебін, ал 1954 жылы Ташкент мемлекеттік театр-көркемсурет институтының режиссерлік факультетін аяқтайды. Ол өзінің режиссерлік өнер жолын 1953 жылы тұңғыш рет Н.В.Гогольдің «Үйлену» комедиясын Атырау облысындағы драма театрында спектакль қоюмен бастайды. Одан соң Семей облыстық драма театрында режиссер, кейін сол театрдың директоры болды. Одан кейін Ұйғыр мемлекеттік комедия театрында, Қазақ мемлекеттік академиялық театрында, Қазақконцертте, Талдықорған облыстық драма театрында бас режиссер әрі директоры және КСР Мәдениет министрлігі өнер істері басқармасына басшы болды. Режиссер жиырма шақты көркем фильмдерге түскен. Олардың ішінде – «Қазақфильм» киностудиясының «Ас», «Даладағы қуғын», «Гобби мен Хинган арқылы», «Шығыс дәлізі немесе... рекет», «Көшпенділер» фильмдері. Сондай-ақ «Мосфильм» және өзге де киностудиялардың «Ақ бақсы» картиналарында Эттыкай деген бұғышы байдың рөлін сомдайды. «Жанталас», «Құлагер» фильмдеріне түскеннен кейін Климов оны «Огония» фильміне түсуге шақырады. «Бандыны қуған Хамит» фильмінде басты рөлдердің бірін сомдаған Досхан Жолжақсыновпен, 7 жасында «Көксерек» драмасында Құрмаштың рөлін сомдаған Қамар Уәлиевпен бірге фильмге түскен. «Хиган шөлі арқылы» фильмінде Ямада деген жапон генералының рөлін сомдаған. Бәйтен Омаров үшін театрдың орны ерекше болды. Көрнекті режиссер қазақ және орыс театрлары сахнасында жүзге жуық қойылым қойды. Солардың ішінде Солтүстік Қазақстан облыстық театрында «Ұлпан», Павлодар облысында «Қаракөз», «Майра», республикалық корей театрында «Қозы Көрпеш – Баян сұлу» спектаклін орыс тілінде сахналады. Сонымен қатар «Жұмбақ қызы», «Ақан сері – Ақтоқты» операларын қойды. Мұхтар Әуезовтің «Қаракөз» пьесасы ең алғаш рет 1926 жылы қойылып, содан 1948 жылға дейін сахналанбаған. Б.Омаров Алматыдағы Мәдениет министрлігі маңынан М.Әуезовті күтіп алып, «Қарагөз» пьесасының түпнұсқасын алған. Семей театрында режиссер болып жүріп, Алматы қаласына іссапармен жүрген кезінде М.Әуезовтің «Қарагөзді» трагедия түрінде көргім келеді» деген сөзінен кейін пьесаны үш ай дайындап, Семейдің театрының төріне шығарады. «Қарагөз» спектаклі 35 рет қойылып, 35 ретінде де көрер-мендері қалың болған. 1997 жылы режиссер туған жеріне келіп, Ж.Аймауытов атындағы қазақ музыка-драма театрында М.Әуезовтің 100 жылдық мерейтойына орай «Қарагөз» пьесасын сахналаған. Бір ерекшелігі, сол жолы режиссердің туғанына да, «Қарагөз» пьесасының жазылғанына да 70 жыл болған екен. Ұлттық театр режиссурасында Ж.Шанин, А.Тоқпанов сынды көрнекті тұлғалардан кейін келген кәсіби буынның алғашқы қарлығашы атанған Бәйтен Омаровтың қазақ театр өнерінің дамуына сіңірген еңбегі зор. Тегі мықты режиссер, аса зиялы және білімді, шығармашылығында эпикалық бағыт, халықтық сипат, ұлттық болмыс, дүниетаным тереңдігімен ерекшеленеді. Оның қойылымдары биік сахналық мәдениетімен тартымды. Төл театр өнерімізде сахналық–режиссерлік соны әдіс-тәсілдерді, мысалы, жылжымалы станок, хор, бос кеңістік, т.б. секілді нәрселерді алғашқылардың бірі болып қолданған. Режиссер ұйымдастырушылық-қоғамдық қызметке де белсене араласты. Сахнада ғана емес, оқу орындарында да ұстаздық етті. Қазақстан театр қайраткерлері одағының вице-президенті болып, Ж.Аймауытов атындағы Алматы эстрада-цирк өнері колледжінің актерлік бөліміне дәріс оқып, шәкірттер дайындады. Режиссерлік және жетекшілік еткен осы колледждің «Жас талант» театры, Астанада өткен халықаралық «Шабыт» фестиваліне Ст. Цвейгтің «Бейтаныс әйелдің хаты» пьесасымен қатысып, 2-орын иеленді. Көптеген Еуропа елдерінің қойылым-дарын арнайы барып көрген. Үнемі шығармашылық ізденісте жүретін актер монотеатр ашуды мақсат етеді. Сөйтіп арманы орындалып, 2006 жылы өзі тәр- биелеп оқытқан шәкірттерімен Қазақстан-дағы тұңғыш «Ата Бәйтен» монотеатрын құрды. Өнер ұжымы шымылдығын Дулат Исабековтің «Актриса немесе махаббат вальсі» қойылымымен ашады. Режиссер бір сұхбатында «Әр театр өз бет-бағдарын айқындауы, өзіне тұрақты көрермен тәрбиелеуі қажет. Жас драматург, жас актер қайдан шығады? Әрине, жас көрермендерден. Сондықтан театр өнеріндегі үлкен әлеуметтік парыздың бірі – балаларды театрға тарту, жас тәрбиелеу» - деген екен.

Маржан ШАЙХИМОВА,

Бұқар жырау атындағы

әдебиет және өнер музейінің

бөлім басшысы.