Тілге қызмет ету - абыройлы іс

Қазақстан Жазушылар одағының мүшесі, ақын, журналист, тіл жанашыры Жұмағали Қоғабайдың есімін Ертіс-Баян жұрты жақсы біледі. Тәуелсіздіктің алғашқы жылдарындағы кеңестік идеологияның сеңі бұзылмай тұрғанда тіліміз бен тарихымызды, мәдениетіміз бен дәстүрімізді насихаттауда белі талмай жүгіргендердің бірі – осы кісі. Атап айтқанда, Екібастұз қаласында халықаралық «Қазақ тілі» қоғамының филиалын басқарып, ұлттық-патриоттық бағыттағы жұмыстарды қолға алды. Ол кезде өзге ұлттың өкілдерін айтпағанда өз қандастарымыздың өзіне ұлттық құндылық туралы әңгіме айту тауға барып, айқайлағанмен тең еді. Сол бір қиын-қыстау уақытта екібастұздық ұлт және тіл жанашырлары қандай қадамдарға қорықпай барды?

- Жұмағали аға, редакцияға қош келдіңіз. Биыл Желтоқсан оқиғасына 35 жыл және Тәуелсіздік алғанымызға 30 жыл. 1986 жылдың 16 желтоқ-санында Алматыда қазақ жаста-рының Тәуелсіздік үшін алаңға шығуы басқа өңірлердегі қазақ жастарының да рухын оятқан шығар...

- Рахмет, дұрыс айтасың, 1986 жылғы желтоқсан көтерілісі жер бетіндегі исі қазақ баласының санасына үлкен рухани сілкініс әкелгені баршаға аян. Кеңес билігіне өздерінің заңды талаптарын айтып шыққан жастарды аяусыз ұрып-соғу әрекетінен кейін сол кезеңдегі билік жүйесінің ұзаққа бармайтынына көзіміз жетті. Одақтан ажырамай басымызға күн тумайтынын жақсы аңғардық. Міне, осы қозғалыстың соңы еліміздің жеке мемлекет болып бөлініп шығуына ықпал етті.

- Екібастұзда «Қазақ тілі» қоғамының филиалын құру идеясы қалай пайда болды?

- 1989 жылы қазақ тілі мемлекеттік тіл болып жарияланды ғой. Сол жылы халықаралық «Қазақ тілі» қоғамы да құрылды. Міне, екібастұздық тіл жанашырлары сол кезден-ақ «Қазақ тілі» қоғамының филиалын ашу жөнінде мәселе көтеріп, іске кірісе бастады. Себебі ол кезде біздің қаладағы қазақ тілінің жай-күйі өте мүшкіл еді. Қаладағы қазақ ұлтының үлесі
10 пайыздан аспайтын. Көшеден және қоғамдық көліктерден қазақ көрсек қуанатынбыз. 1989 жылдары Бейімбет Шабдаров есімді белсенді азаматтың бастамасымен «Мирас» қоғамдық бірлестігі құрылды. Оның құрамында Аманкелді Қаңтарбаев, Дәмет Қарашашева, Ғалия Балтабай бастаған бір топ зиялы қауым болды. Сонымен қатар, Ғаббас Сағиденов деген судья да қолға алған бастамамызға қолдау көрсетіп, ақыл-кеңесін беріп жүрді. Содан кейін көп кешікпей, 1990 жылы қалалық атқару комитетінің шешімі бойынша «Қазақ тілі» қоғамының филиалы дүниеге келіп, өз жұмысын бастады. Оның құрамына да қолынан іс келетін мықты азаматтар кірді. Мысалы, бұрынғы партия қызметкерлері Төлепбергенов, Хаметов, Махметов, Қасымжанов секілді тілге жандары ашитын ағаларымызды көріп қуандық. Филиалдың алғашқы төрағасы болып Серік Жақсыбаев ағамыз сайланды. Бірақ, ол кісі көп басқара алған жоқ. Одан кейін қайта сайлау болып, қалалық атқару комитеті төрағасының орынбасары болған Серік Ахметов есімді азамат сайланды. Бұл үміткерді ұйымның барлық мүшелері бірауыздан құптады. Себебі, алғашқы жылдары істің мән-жайын білетін білікті басшы қажет болды. Екіншіден, лауазымды қызмет атқарып жүрген адамның сөзі өтімді болады дегенді ескердік. Яғни, алға қойған жоба-жоспарларымыздың тез орындалуына ықпал етпек. Одан кейін мектепте дене шынықтырудан сабақ беретін Шаймұрат Нұрғазинов деген азамат келіп, ол 1993 жылға дейін басқарды. Сол жылы бұл міндетті менің қолыма ұстатты. Міне, содан бері халықаралық «Қазақ тілі» қоғамының қалалық филиалының төрағасы болып қызмет етіп келемін.

- Екібастұзда «Қазақ тілі» қоға-мының құрылуы көптеген мәдени-рухани істердің атқарылуына ұйытқы болды емес пе?

- Филиал алғаш құрылған жылдардан бастап, төрт негізгі бағыт бойынша нақты жоспар құрып, сол жоспар бойынша әрекетке кірістік. Ең бірінші жоспарымыз – қазақ баласын қазақ тілінде оқытатын мектеп ашу. Екінші жоспарымыз – балабақшаларда қазақ топтарын көбейту. Үшінші жоспарымыз – қазақ тілді көрермендер жиналатын мәдени-сауық орнын ашу. Төртінші жоспарымыз - қазақ оқырмандары оқитын газет шығару.

- Аталған төрт бағыттағы жоспарларыңыз толық орындалды ма?

- Иә, шамамыздың жеткенінше орындауға тырыстық. Ең алдымен балабақшалардың басшыларымен келіссөз жүргізіп, қазақ топтарын ашуға әрекет жасадық. Бұл басында қиынға соқты. Себебі, қазақ топтарына ешкім баласын бергісі келмейді. Оның сыртында қазақ топтарын жетелейтін тәрбиеші жоқ деген сылтау айтылды. Сонда да алған бетімізден қайтпай жүріп, екі балабақшадан қазақ тобын аштырдық. Сол кезде біздің қатарымызда небір жанкешті адамдар болды. Мысалы, Октябрь Ақжанов деген кісі әрбір үйді аралап жүріп, балаларын қазақ мектебі мен балабақшаның қазақ тобына беру жөнінде үгіт-насихат жүргізді. Сонымен қатар, қазақ оқырмандарына арналған газет шығару ұсынысымыз да сәтті бастама болды. Яғни, бүгінде екібастұздықтардың сенімді серігіне айналған қалалық «Отарқа» газеті халықаралық «Қазақ тілі» қоғамы қалалық филиалының ұсынысы бойынша жарыққа шыға бастады. Бұл жұмысты ары қарай Амангелді Қаңтарбаев ағамыз алып кетіп, жас журналистердің басын қосып, үлкен редакция қалыптастырды. Міне, сол басылым бүгінгі күнге дейін шаһардың ақпарат айнасы ретінде қалтқысыз қызмет етіп келеді. Қазақ балаларын оқытатын мектеп ашу жөніндегі ұсынысымыз да көп кешікпей мақұлданды. 1991 жылы 500 оқушыға арналған №22 қазақ мектебі салынды. Дегенмен, әлгі мектепті толтыру жағы үлкен мәселеге айналды. Бірақ, бұл мәселенің шешімін жылдам таптық деуге болады. Қаланың барлық зиялы қауым өкілдерін, тіл жанашырларын осы жұмысқа жұмылдырдық. Яғни, жергілікті тұрғындарға кең көлемде үгіт-насихат жұмысын жүргізіп, газет, радио арқылы «Балаларыңызды қазақ мектебіне беріңіздер» деген үндеу жарияладық. Жұмыла көтерген жүк жеңіл дегендей, қолға алған жұмыстарымыз нәтижесін берді. Мектепке бала жеткілікті деңгейде жиналды. Тіпті, жанынан балабақша да ашылды. Содан тағы бірнеше жыл өткен соң №26 қазақ орта мектебі бой көтерді. Оның ашылу салтанатына ҚР Тұңғыш Президенті, Елбасы Нұрсұлтан Назарбаев қатысты. Міне, осылай білім саласы қазақшаға бет бұрды.

- Ал мәдениет саласы бойынша қандай жұмыстар атқарылды?

- Екібастұз қаласындағы «Атамұра» мәдениет орталығы «Қазақ тілі» қоғамының ұсынысы бойынша ашылды деуге әбден негіз бар. Бұрын бұл орталықтың ғимараты басқа мақсатта пайдаланылып тұрған. Біздің сұрауымызбен қала әкімдігі босатып берді. Бірақ, ғимараттың жағдайы өте мүшкіл болатын. Сол қалпында жұмыс жүргізуге келмеді. Ал жөндеу жүргізетін ақша жоқ. Содан ойлана келе «Екібастұз көмір өндірісі» бірлестігінің бас экономисі Түсіпхан Қасымжанов есімді азаматқа жағдайды түсіндіріп, қаржылай қолдау көрсетуге қолқа салдық. Ол кісі ұсынысымызды бірден құптап, жөндеу жұмысына қомақты қаржы бөлгізді. Міне, соның арқасында «Атамұра» мәдениет орталығы өмірге келді. Жақында сол Түсіпхан Қасымжановтың құрметіне «Атамұра» мәдениет орталығының ғимаратына мемориалды тақтайша орнатайық деген ұсыныс білдірдім. Себебі, Түсіпхан ағамыз солай жанашырлық танытып, біздің ұсынысымызды жүзеге асырмағанда «Атамұра» мәдениет орталығы пайда болар ма еді?! Міне, сондықтан ұлттың өнері мен мәдениеті жолында үлкен істерді қолға алып, соңына дейін жеткізген азаматтардың еңбегі ұмытылмауы керек.

- Тәуелсіздіктің алғашқы жылдарында-ақ сіздің тіл туралы мақалаларыңыз республикалық газеттерде жарияланды ғой...

- Иә, 1990 жылы сол кездегі «Социалистік Қазақстан» (қазіргі «Егемен Қазақстан») газетінде «Екібастұзда қазақ мектебі қашан салынады?» деген көлемді мақалам жарыққа шықты. Сондай-ақ, тағы бір орыс газетінде «В своем доме не хозяин» («Өз үйінде өзі қожа емес») деген мақалам басылды. Себебі, Тәуелсіздік жылдарына дейін жұмыс істеп тұрған жалғыз қазақ тілді білім мекемесі – №2 орта мектебінің техникалық жағдайы нашарлап, жабылудың аз-ақ алдына жетті. Тіпті, бірінші қабаты ет комбинатына айналып кетті. Мұндай мектепке қандай ата-ана баласын әкеледі? Оқушылар саны күрт азайып, бір сыныпта төрт-бес бала ғана қалған еді. Кейін біздің дабыл қағуымыздың нәтижесінде жаңа мектептер ашыла бастады. Тіпті, бірқатар орыс мектебі таза қазақ тілінде білім беруге көшті. 1996 жылы қалада алғашқы оқушылар айтысы өтті. Қазақтың көрнекті ақыны Жамбыл Жабаевтың 150 жылдық мерейтойына орай мектеп оқушылары арасында қалалық ақындар айтысын ұйымдастырдық. Оған №2, 22, 26, мектеп оқушылары қатысты. Осылайша, бұған дейін көрінбей жүрген дарынды жас бүлдіршіндердің тынысы ашылып, өнерлерін ел алдында көрсете бастады. Көше атауларын ауыстыру жолында да біраз тер төктік. Мысалы, «Қазақ тілі» қоғамының ұсынысы бойынша Киров көшесінің атауын Торайғыровқа, Карл Марксты Мұхтар Әуезовке, Калинин көшесін Естай көшесіне ауыстырды. Міне, осылай Екібастұз қаласынан қазақтың иісі шығып, мәдени-рухани тұрғыда түлей берді...

- Сіздің көп жыл «Богатырь көмір» ЖШС-де қызмет істегеніңізді білеміз. Аталған үлкен компанияда қазақ тілін насихаттауда да еңбек сіңірген боларсыз?

- Мен ол компанияға 2000 жылы аудармашы болып қабылдандым. Ол кезде мекеме жұмысы мен ресми іс қағаздары орыс тілінде ғана жүргізілетін. Сонымен қатар, маңдайша жазулары, ақпараттық тақтайша-лары да толық ресми тілде толтырылған. Мен басшылыққа бұл заңсыздық екенін айттым. Олар мұны реттеуге рұқсат берді. Содан іске кірісіп, компанияның бүкіл ресми іс қағаздарын толық екі тілге көшірдім. Содан соң баспасөз орталығы арқылы тарайтын ақпараттарды екі тілде бере бастадық. Мекеме ішінде шағын кітапхана құрып, қызметкерлерге қазақ тілін үйрететін курс аштық. Бастапқыда ешкім келгісі келмейтін, кейін жұмыскерлердің де қазақ тілін үйренуге қызығушылықтары арта бастады. «Богатырь көмір» ЖШС-де қазақ тілінің салтанат құруына кезінде өз үлесімді қосқаныма мақтанамын.

- Әңгімеңізге рахмет! Еңбегіңіз бағаланып, елдің құрмет-қошеметіне бөлене беріңіз.

Сұхбаттасқан – Тілеуберді САХАБА.