Тобылжан тұзы өндіріс неге тоқырады?

Успен ауданындағы Тобылжан көлі бір кездері кеңестік кезеңдегі тұз өндірісінің өзегі еді. Мұнда жиналған тұз Ресейдің барлық дерлік өңіріне жеткізіліп, кейін біздің облыстағы теміржол мен тас жолдың салынуына түрткі болды. Тіпті, бұл іс әкеден балаға жалғасқан ата кәсіпке айналды. Алайда бүгінде қордың сарқылуына байланысты жұмыстың барлығы тоқтап тұр.

Қор көлемі мол еді...

Тарихи деректерге зер салар болсақ, 1927 жылы КСРО Ғылым академиясының қазақстандық экспедициясы Үлкен және Кіші Тобылжан көлдерінде барлау жұмыстарын жүргізіп, үлкен көлдегі тұз қоры 2,7 млн тонна екенін анықтады. Ал Кіші Тобылжандағы қор 1,86 млн тоннаны құрады. Сөйтіп, мамандар қорды игеруге кірісіп, тұз алу ісін бастады. Бас-
тапқыда павлодарлық өнім Ресей өңірлеріне ат арбамен жеткізілсе, кейін көлік пен теміржол салына бастады. Сол арқылы өңірдегі тұз өндіру кәсібі инфрақұрылымның дамуына түрткі болды. Ал Ұлы Отан соғысы жылдары Ертіс өңірінің тұзы қорғаныс саласында қолданылды. Одан кейінгі бейбіт уақытта нарық ауқымы кеңейе түсіп, павлодарлық тұз Қиыр Шығыс елдеріне дейін жөнелтілді. Ауылдағы бұл тың өндіріс талай отбасының басты табыс көзі болды. Тұзды көлден алу, оны сұрыптау, сақтау, тиеу жұмыстарын жергілікті жұртшылық тез арада меңгеріп алды. Меңгеріп қана қоймай, оның қыр-сырын кейінгі ұрпаққа үйретті. Ұрпақтар сабақтастығы арқылы Тобылжандағы тұз кәсібі әулеттер маңдай терін төккен, қыз-қыз қайнаған ортаға айналды. Сол бір уақытты осындағы тұз өндіру орнының бұрынғы басшысы Тофик Нуруллаев былай еске алады:

- Біздің ауылда кәсіптің басқа түрін игеру, жаңа бағыттарға бет бұру оңай емес. Себебі оған қолайлы жағдайлар жоқ. Жердің тапшы болуы салдарынан мал, өсімдік шаруашылығын бастау тіпті қиын. Сондықтан ауыл тұрғындарының басты күнкөрісі осы тұз өндірісі еді. Бұл істің қыр-сырын білетін кәсіби мамандар баршылық. Өкінішке қарай, қордың сарқылуына байланысты бүгінде өңдеу, өндіру жұмыстары тоқтап тұр. Оны қайтадан бастау елді мекеннің өміріне қан жүгіртер еді, - дейді Т.Нуруллаев.

Тиісті жұмыстар басталады

Бұл мәселе жақында облыс әкімі Әбілқайыр Сқақовтың Успен ауданы тұрғындарымен кездесуі барысында тағы да көтерілді. Тобылжан ауылының Сәкен Рахымжанов есімді тұрғыны елді мекенде тұрақты жұмыс болуы үшін жыл он екі ай жұмыс істейтін өндіріс орнын салу керек деген ойын ортаға салды.

- Осыдан төрт жыл бұрын Тобылжан көлінен тұз алу ісін уақытша тоқтатып қойды. Мұны қордың сарқылуымен байланыс-тырды. Бірақ жергілікті жұртшылық тұздың жеткілікті екенін жақсы біледі. Сондықтан тәуелсіз сараптама жасалып, қордың бары расталып, жұмыстың қайта жанданғаны жөн деп санаймыз. Бұл – бір. Екіншіден, маусымдық жұмыс мәселелердің барлығын түбегейлі шешіп бермейді. Тұзды алудан бөлек, оны өңдейтін арнайы кәсіпорын ашу керек. Кейін оны сатылымға шығаруға барлық мүмкіндік бар. Айталық, теміржол, автомобиль жолы мен шекара жақын. Сол кезде Тобылжан Успен ауданы дамуының локомотивіне айналады. Үшіншіден, тұз өндірісі – тұрғындарға тұрақты табыс беретін іс. Кезінде біздің ауылда 3 мың адам болса, қазір бар-жоғы 500 тұрғын қалды. Яғни, аз уақыт аралығында адам саны алты есеге азайды. Оған да тұз өндірудің тоқтауы себеп болып отыр. Көпшілік өзімізде жұмыс болмаған соң күнкөріс қамымен қалаға кетеді. Кейбірі ауылға қайтып келіп, ішімдікке салынады. Жоғарыда аталған түйткілдердің барлығын тоқтаусыз жұмыс істейтін кәсіпорынды іске қосу арқылы шешуге болар еді, - деген ауылдастар ойы мен ұсынысын жеткізді С.Рахымжанов. Аймақ басшысы Тобылжан көлінің әлеуеті зор екенін алға тартып, тереңінен қайта өңдеу бағытын қарастыру қажеттігін атап өтті.

- Кезінде мұнда 1900-ден астам адам еңбек етіп, 2 млн тонна тұз өндірілетін еді. Өкінішке қарай, бүгінде бұл істің барлығы тұралап, өнімді сырттан сатып алатын болдық. Бұл ретте пайдалы қазбаны алу жұмыстарын Кіші Тобылжаннан бастаған дұрыс болар. Сондай-ақ, жұмыс жүргізетін инвесторлармен тұрғандарды тұрақты жұмыспен қамту мәселесі бойынша меморандум жасаған жөн, - деді Ә.Сқақов. Өткен аптаның соңында осы мәселеге қатысты қоғамдық талқылау өтті. Ауылдағы мәдениет үйіне жиналған 50-ден астам тұрғынға жобаның жай-жапсары, оның қоршаған ортаға әсері айтылды. Жобаны жасаған «Еуразия Экопроект» ЖШС басшысы Қарлығаш Төлебекованың айтуынша, Тобылжаннан тұз алу туралы келісімшарт 2031 жылға дейін жасалады.

- Тұз алу жұмысының тұрғындардың денсаулығы мен эколо-гиялық жүйеге кері әсері жоқ. Керісінше, бастапқы кезеңде 21 жаңа жұмыс орны ашылып, ауылдың әлеуметтік-экономикалық жағдайы жақсарады. Қауіп тудыратын зиянды қалдықтар да шығарылмайды. Тұрмыстық қалдықтар ғана жиналуы мүмкін, ол бірден арнайы белгіленген орындарға шығарылады, - дейді Қ.Төлебекова. Аудан басшысы Николай Дычко «Қазтұз» кәсіпорнының Тобылжанды игеруге қатысты жоспары ауқымды екенін атап өтті.

- Бұл ретте ерекше атап өтерлігі – инвестордың әлеуметтік жауапкершілікті мойнына алуы. Демек, елді мекеннің қоғамдық өміріне де белсене араласып, демеушілік көмек көрсетеді. Тобылжан тұрғындары бар білген-түйгендерімен бөлісіп, қолдау білдірсе, бір кездері тоқтап қалған іс қайта жаңғырарына сенім мол. Одан соң тұзды терең өңдеу жобасының да жүзеге асуы мүмкін, - дейді аудан басшысы. Тұрғындар бастаманы құптап, қоғамдық тыңдау өтті деп есептелді. Енді жаңа инвестор маусым-шілде айларында кіші Тобылжан көлінде тиісті жұмыстарды бастайды.

Келер жылдан үміт көп

Ал үлкен Тобылжанда тұз өндіру мен одан дайын өнім алу мәселесі бойынша «Павлодар тұз» ЖШС басшысы Денис Семеновқа арнайы хабарластық. Себебі 2018 жылға дейін тұрақты жұмыс істеп, кейін жұмысын тоқтатқан дәл осы кәсіпорын. Бұл мекеме Тобылжаннан бөлек Ақсу қаласына қарасты Қалқаман кентінен тұз алады. Келесі жылы Екібастұз қаласынан да шикізаттың көзін игеруге кіріспек.

- 2018 жылға дейін бір маусым аралығында Тобылжан көлінен 30-40 мың тонна тұз алатын едік. Оның дені Ресей еліне экспортталды. Бірақ үлкен Тобылжан көлінде тұз қорының азаюына байланысты жер қойнауын пайдалану мәселелері жөніндегі сараптамалық комиссия 2022 жылға дейін жұмысты уақытша тоқтатты. Тұз алу жұмыстары келесі жылы қайта барлау жұмыстары жүргізілген соң жандануы мүмкін. Бірден айта кету керек, мұндай көлдер уақытша консервацияға қойылған кезде әдетте тұздың көлемі айтарлықтай азаяды, - дейді Д.Семенов. «Павлодар тұз» кәсіпорнының басшысы Тобылжанда әрі қарай да тек техникалық тұз дайындалатынын тілге тиек етті. Оның 30 пайызы отандық нарықта қалып, қалған 70 пайызы Ресейге сатылмақ. Техникалық өнімнің бұл түрі жолдарға себу, зауыттардағы сүзгілерді тазалау барысында, малдың қосымша азығы ретінде пайдаланылады. Тобылжан-дағы шикізаттың сапасы одан ас тұзын өндіруге келмейтін көрінеді. Сондықтан бұл бағыт әзірше қарастырылып жатқан жоқ. Осы орайда Денис Семенов тұз кәсібін жыл бойы жүретін өндіріске айналдыру мәселесіне қатысты да түсініктеме берді.

- Бүкіл әлемде тұз алу – маусымдық жұмыс. Тіпті, отандық нарықты ас тұзымен қамтып отырған «Аралтұздың» өзі бірнеше ай аралығында ғана өндіріспен айналысады. Біздің өңірде аталмыш шаралар маусым-қыркүйек айлары аралығында атқарылады. Одан басқа уақытта игеру, шикізаттан өнім шығару мүмкін емес, - дейді Д.Семенов.