Жер аударылғандар

Павлодар облысы ішкі істер департаменті мұрағатында сақталған қылмыстық істерді зерттеу барысында №0587 іспен таныстық. Іс 1931 жылдың 20 қазанында ашылған. Оқиға Шығыс Қазақстан облысының Абыралы ауданында орын алған. Алты адамның үстінен қылмыстық кодекстің 58/10 – бабы бойынша қылмыстық іс қозғалған.

Олар – К.О., С.М., М.Н., М.Ж. А.М., Қ.Ж. (Белгілі себептерге байланысты аты-жөндерін толық көрсетпедік). Бұлардың біріне «Бай, саудагер, бұрын жартылай билеуші болған, 1927 жылы – 150 бас мал, 1930 жылы – 100 бас мал ұстаған. Батрақ жалдаған. Отбасы 7 адамнан тұрады, оның төртеуі жұмысқа жарамды» деген сипаттама беріліпті. Қалғандары бай-кулак ретінде көрсетілген. Хаттамаға келесі жайттар толтырылған. Айыпталушылар 1931 жылы ақпандағы Абыралы көтерілісі кезінде бір үйде жиын өткізген. Астық және мал дайындап тапсыру ісінен бас тарту жөнінде өзара келісімге келген. Көтерілісшілердің ауылға келуін күткен, болмаса Абыралы ауданынан көшіп кетуді ұйғарған. Кейбірі отбасы мүшелерін көтеріліске қатысқандардың іс-әрекеттерін жақтап үгіт-насихат жүргізу үшін көрші ауылдарға жіберген. Алты адамның бірі М.Н. кедейлер мен орта шаруаларды жинап былай деген: «Кеңес үкіметі бүгін байлардың малын тартып алса, ертең сендердің малдарыңды да тартып алады. Егер көтерілісшілер ауылға келмесе, көшіп кеткеніміз дұрыс. Кеңес үкіметі сендерге ештеңе бермейді, керісінше малда-рыңды тартып алып, шетелдерге, Англияға, Францияға жібереді. Малды оған бергенше сойып тастау керек». Осындай үгіт-насихаттар нәтижесінде дайындау пункттеріне астық және мал тапсыру ісі тоқтатылып, байлардың иелігіндегі малдарды жаппай сою белең алған. Ақыры 100 шаруашылық белгісіз жаққа көшіп кеткен. 1931 жылдың 10 шілдесіндегі сот отырысына айыпталушылардың іс-әре-кеттеріне 14 адам куәлік еткен. 1931 жылдың 6 қарашасында Семей қаласында ОГПУ үштігі қылмыстық кодекстің 58/10-бабы бойынша үкім шығарған. Үкімге сәйкес, К.О., С.М., М.Н., М.Ж. А.М., Қ.Ж-ның дүние-мүлкі тәркіленіп, Қазақстаннан тыс аймақтарға 5 жылға жер аударылған. Алтауы да кирил жазуын білмегендіктен, хаттамаға мөр есебінде бармақтарын басқан. Қазіргі Қазақстан тарихында ашар-шылық жылдарындағы көтерілістерге әділ саяси баға берілді. Мысалы, «Абыралы көтерілісі (1931 жылы ақпан-наурыз) – Шығыс Қазақстан облысы Абыралы ауданы шаруаларының Кеңес өкіметінің күштеп ұжымдастыру, мемлекетке мал тапсыру саясатына қарсы бас көтеруі» делінген. Көтерілісшілер аяусыз басып жанышталған. Қарқаралыдан, Семейден келген ОГПУ-дың тұрақты әскери бөлімдерімен шайқаста көпшілігі қаза тапқан. Тірі қалғандарына жазалау шаралары қолданылған. Мәселен, 1931 ж. күзде Абыралы көтерілісіне қатысқан 500-ден астам адам жауапқа тартылған. Тек Кемпірбаевтың жаса-ғында болғандардан 274 адам сотталып, 85 адам атылған. Бір өкініштісі, ашаршылық жылдары жер аударылған мыңдаған тұрғынның тағдыр-талайы жөніндегі деректер мемлекеттік мұрағаттар құжаттарына енбеген. Бұл бағытта алдыңғы буынның жадында сақталған мәліметтерді жинас-тырып, хатқа түсіру ісін жүзеге асыру қолға алынды. Қазақстаннан сыртқа жер аударылғандар жөніндегі деректер Ресей, Қытай мемлекеттерінің, өзбек, қырғыз, тәжік, ауған елдерінің мұрағаттарында сақталуы ықтимал. Демек, саяси қуғын-сүргін құрбандарын ақтау жөніндегі комиссияның атқарар жұмыстары аз емес. Ал біз зерттеген жер аударылған 6 адамның іс-әрекеттерінде қылмыс белгілері жоқ деп білеміз. Бұлар Абыралы көтерілісіне қатыспаған. Тек сталиндік-голощекиндік жүйеде қолдан жасалған аштықтан отбасылары мен мал-мүліктерін аман алып қалуды көздеп, көтерілісшілерге үміт артқан, тілектес болған. Ел ішінде мұндай азаматтар мыңдап саналған. Көпшілігінің тағдырлары ұқсас. Сөзімізді қорытындылай келе, ҚР Парламенті Қазақстаннан тысқары аймақтарға күштеп жер аударылған азаматтарды саяси қуғын-сүргін құрбан-дары санатына жатқызу жөнінде жаңа заң дайындауы қажет деген ұсыныс білдіреміз.

Арман ҚАНИ, саяси қуғын-сүргін құрбандарын толық ақтау жөніндегі өңірлік комиссияның мүшесі, Павлодар қаласы.

Ата жұрт

Жолбарыстың сүрлеуіндей жол мұнда

Жасырынып жатушы еді шалғында...

Тұрмын үнсіз күдірейіп жон арқам,

Едірейде,

Ата жұрттың орнында.

«Өрісімді кімдер өртеп кетті!?» – деп,

Сұрланамын сұмдық оймен кек тілеп.

Тентек жүрек тілдесер жан іздейді,

Кеудемдегі үнсіздікті тепкілеп.

Төрт түлікпен қанжығасын қандаған

Қанішерлер тонаудан бір танбаған,

Құйттай ғана Хиросимам бұл менің,

Атом емес,

Ашаршылық жалмаған.

Үдей түсті бойдағы қан шабысы,

Үңірейіп тұр үрей кезген тау іші.

Енді мұнда қара інген жоқ боздайтын,

Ауғанбай жоқ шыр-шыр етер дауысы.

Таудың өзі іштен мәңгі тынғандай,

Тың тыңдадым,

Тылсым сұмдық бұл қандай?!

Өлілердің үніменен бұл өлке

Үнсіз ғана әндетіп-ақ тұрғандай.

Ойдым-ойдым орнынан әр үйдің

Ойран болған тарихымды танимын.

Мұздай сумен көз жасымды шайдым да,

Мұңымды айттым бұлағына Қанидың.

«Сен де мені жатырқайын дедің бе?

Ата бұлақ, түбіміз бір тегінде.

Аштық жылы кете барған тамшыңмын,

Аманат боп бір ұлыңның белінде».

Бірақ, бұл сөз айтуға тек жеңіл ғой,

Салқын тартты санамдағы небір ой.

Ата жұртым өлі жұртқа айналса,

Бұл да лажсыз мен көретін өмір ғой!

Арман Қани.