Жер мен елді жырлаған

Ә.Нұршайықовтың шығармашылығы туралы

Осы мақаланы жазуыма себеп болған - «Saryarqa samaly» газетінің 2022 жылғы 23 маусым күнгі санында жарияланған журналист Нұрбол Жайықбаевтың Халық жазушысы Әзілхан Нұршайықовтың 100 жасқа толуына байланысты «Мені әдебиет аспанына көтерген космодром» атты мақаласы. Ә.Нұршайықов - еңбек адамдарын әспеттеп жазған көрнекті публицист. Ол Павлодар өңірінде көптеген еңбеккерлер туралы очерктер жазып, осы өлкедегі жазбаларынан алғашқы кітабын құрастырып жарыққа шығарды. Мен кәсіби кітапханашы болғандықтан, кітапханадағы келген әр кітапты талдап өз оқырмандарына ұсынатынмын. Кеңес үкіметі кезінде қазақ әдебиетін, қазақтың ақын-жазушыларын, жерлес ақын жазушыларды, ауылдастар туралы жазылған мақала, кітаптарға зор мән беретінмін. Адамзаттың ұрпағына қалдырған көп дүниесі бар. Менің түсінігімде, соның ең қымбатты баға жетпес асыл қазынасы - кітап. Кітапханада 40 жыл еңбек ете жүріп әр уақыттың ағынына қарай, өзгерісін көріп, соған икемденіп еңбек еттім. Әр түрлі мәдени іс шаралар өткізілетін. Солардың бірі емес, ерекше бірегейі - оқырмандар конференциясына арқау болған кітап Ә.Нұршайықовтың «Жер туралы жыр» очерктер жинағы. Халық жазушысы Ә.Нұршайықов өзінің творчестволық жолын журналист ретінде бастаған болатын. Оның «Алыстағы ауданда» (1956), «Тың астығы» (1958), «Ертіс жағасында» (1959), «Жомарт өлке» (1960) және басқа да очерктер жинағы оқырман қауымға кеңінен танымал болды. Жазушы очерктерінің дені тың және тыңайған жерлерді игеру тақырыбына арналды. Бұл туындыларында автордың игерушілердің, сол кездегі басшылардың кішіпейілділігі, достықты, адалдықты, адамгершілікті жырлады. «Жер туралы жыр» кітабына «Ертіс жағасында», «Егін орағы», «Астық», «Село коммунистері», «Көктем күндері», «Жауын», «Семинар», «Алыстағы ауданда», «Талқы», «Мақташылар», «Менің журналистік жолым» шығармалары енді. Автор осы кітаптың кіріспесінде: «Жер туралы жыр - ел туралы жыр. Менің бұл кітабым - тың тақырыбына арналған очерктерінің екінші басылымы. Әрине, тың игеру сияқты ұлы істің республика бойынша барлық кезеңдерін қамти алмайды. Себебі тың игеру ісі де дария болса, бұл жинақ сол дарияның бір тамшысы ғана іспетті. Сол тамшы ішінде мен өзім көрген істі, бірсыпыра азаматтардың сол істегі ерлік күресі мен еңбегін ғана баян еттім». Мен де, автор жырлағандай, осы кітаптың ішінен кітап жөнінде оқырманға «Семинар» очеркінен біраз мағлұмат бермекпін. Бұл мақала біздің ауыл туралы, яғни қазіргі Ақтоғай ауданы Әуелбек ауылы, ауыл басшысы мен ауыл еңбеккерлері туралы жазылған. Ауданды, кейіннен облысты басқарған Кеңес Одағының Батыры Махмет Қайырбаев туралы көптеген деректер бар. Автор сол адамның көрегендігін, адамгершілігін, адалдығын, басқару ісінің стратегиясына ілесіп, көрсете білген. Мен осы кітапты арқау етіп, әртүрлі форматты кітапханада мәдени-танымдық іс-шаралар ұйымдастырып өткіздім. Осы совхозда директор болған Бейсенов Қажкен ол адамның ұрпақтарымен, туыстарымен кездесулер өткізді. Бізде бұрын әр жұма сайын «Малшылар күні» болатын, сонда Касенюк Мария Петровна, оның соңынан ерген ізбасарлары. Карпухина Мария, Таутанова Балкен, Сипанова Қайша, Ақсақова Нұрыш, т.б еңбек адамдарын шақырып, әр еңбектегі жеңістерін көтеріп, бәсекелесіп, жақсы жұмыс істеу қорытындысын шығарып, жеңімпаздарға заттай сыйлық, мадақ-тама тапсыратынбыз. Бұл шаралар совхоз әкімшілігімен, кәсіподақ комитетімен бірлесіп өткізілетін. Оқырмандарға түсінікті болу үшін кітаптан бір үзіндіні ұсынуды жөн көрдім. «Семинар» атты шығарманың кейіпкерлері біздің ауданның, ауылдың адамдары болатын.

- «Біздің биылғы бір кемшілігіміз, Владимир Евгеньевич, қумаған қуанған басшыларымызға дер кезінде тойтарыс беріп, тіпті біреуін болса да жазалап алмаппыз. Бұл жақсы сабақ болатын еді», деді Махмет Қайырбаев.

- Рас, - дейді Чайко. Алдағы жылы солай ететін шығармыз.

- Мiнекей, жолдастар, ауыл шаруа-шылығындағы бiздiң бiрiншi дұшпанымыз осы. - Қайырбаев сол қолының шынашағын бүгіп койды. - Ал ол бiреу ғана ма екен, бірнешеу. Менiң есебімше, солардың ең бастысы бесеу сияқты. Олар: жердің нашар өңделуiне жол берушiлiк - екi. - Ол екiншi саусағын бүктi. - Егiн жинаудың ұзаққа созылуы; бiз жыл сайын егiндi он күнде жинаймыз деймiз де, оны кемi бiр айға созамыз. Үш пе? Сабанның егiн даласынан уақытында жиналып алынбауы. Төрт деңiздер. Пар мен зябь жоспарын орындауға немқұрайды қараушылық. Мiнекей, бiздің бес дұшпанымыз - осы, жолдастар. Осы бес жау, аудан шаруашылыктарының он бес басшысы, бәрiңнiң де iштерiңде бұғып жатыр. Tiптi, бесеуi тұтас болмағанымен, сендердің әркайсыларыңның iштерiңде солардың екеу-үшеуi отыр. Мiнекей, директор, председатель жолдастар, ең алдымен бiздің әрқайсымыздың өз iшiмiздегi осы бес дұшпанды тұншықтыруымыз керек. Абайдың мынандай бiр өлеңі бар, бiлесіздер ме Абайдың кiм екенін?

- Бiлемiз, - дедi Бақсин дауыстап. - Осы күнге дейiн Абайдың кiм екенін бiлмей не болыпты? Қайырбаев Бақсиннің бұл сөзiне күлдi де, бiрақ оған дәнеңе деместен, сөзін әрі қарай жалғастырды.

- Абай - орыс жұртының Пушкинi сияқты, қазақ халқының даньшпан ақыны. Ол 1904 жылы орыстың ұлы жазушыла-рының бiрi Антон Павлович Чеховпен қатарлас қайтыс болған. Мiне, осы арада сол дана акынның мына бiр өлеңi еске түседі. - Секретарь өзі орыс тілінде сөйлеп тұрғандықтан, Абай өлеңінiң де орысша тексін тақпақтап айта жөнелдi:

Пока не знаешь - молчи.

Пока блуждаешь - молчи.

В бесцельных днях и в ночи

Пустых забав не ищи.

Чтоб человеком ты был,

И вровень с веком ты был,

Ты пятерых побори

И пятерых избери.

Злословье, ложь, хвастовство,

Безделье и мотовство –

Вот пять врагов твоих, знай.

А разум и доброта,

Упорство, скромность и труд –

Вот пять друзей, согласись

Увидев зло - отвернись,

Не унывай, маловер!

Бери с великих пример.

Не говори: «Я не тот!»

Учись, и знание придет.

- Ұлы акын осылай деген екен. Бақсин жолдас, осының қазақшасын айтып жiберiңізші.

Бақсин сасып қалды. Ганауэр: «Тұр, айт» дегендей, оны колтығынан демедi.

- Махмет Қайырбаевич, мен білмеймін, - дедi орнынан тұрған Бақсин бiрден шынын айтып.

- Жаңа білемiн дегенің кайда?

- Ол өлеңін білемiн дегенiм емес, Абайдың атын бiлемiн дегенім ғой.

Секретарь қабағын шытты. Көп нәрсенің атын бiлемiз де, затын білмеймiз. Мiне, осынымыз жаман, жiгiттер. - Қайырбаев ендігi сөзiн басқаларға арнай сөйледi.

...Меніңше, бұл - өте жақсы өлең, жолдастар, ә? Өте жақсы өлең. Ал біздің арамызда орын таппай баптанатындар аз ба? Жоқ, аз емес. Ет, сүт, астық өндіруді жолға қоймай жатып көкірек қағу - орын таппай баптану деген осы болады, жолдастар. Абай айтады: тілеуің, өмірің алдыңда, егер сол алдағы өмірің жақсы болсын деп, қам жейтін болсаң, онда бес нәрседен қашық бол да, бес нәрсеге асық бол дейді. Сол Абай айтқандай, біздің ауыл шаруашылығында асық болатын бес асылымыз не? міне, соны ойлап көрейікші, жолдастар.

- Жетеді күшіміз! - деп арт жақтан ақкөлдіктер де дүбірлете дауыс көтерді.

- Онда тіпті жақсы. - Залдағы адамдардың бұл үні өзі бетіне нұр болып құйылғандай, Қайырбаевтың өңі қызара құлпырып кетті». Бұл - шығарманың бір үзіндісі. Қандай тағылымды ойларға жетелейді десеңізші. Осы ретте менің ойыма үш ой келеді, жан дүниемді толғандырады. Бірінші - Махмет ағаның Абайдың өлеңдерін жатқа оқығаны. Ол түйсігі бар адамға сол жерде ой салғаны анық. Екінші, бұл очеркті Әзілхан аға 1958 жылы жазған болатын. Онда осы жерде кіндік қаны тамған ақын Қ.Ыдырысов туғанын білетін. Үшінші, «Saryarqa samaly» газетіндегі Нұрбол Жайықбаевтың мақаласындағы фотосурет біздің жерлес ақын «Өтес» ауылының тумасы Қабдыкәрім Ыдырысов екеуінің ортада иық тіресіп тұрғаны. Бір-біріне сүйеу болып тұрғандай. Ол фотоны көріп, Қабдыкәрім Ыдырысовтың «Ақынға» атты өлеңін есіме алдым. Осы кітаптағы кейіпкердің бірі Хамит Мусин жиі біздікіне келетін, әкем Қайкен Жармакин екеуі шахмат, дойбы ойнайтын. Сонда мені оң тізесіне отырғызып еркелететін. Кейін ол кісі «Ақкөл» совхозында, ұзақ уақыт директор болып еңбек етті. Тағы бір айта кететін жайт, Ақкөл совхозы ол кездері Куйбышев ауданына қараған болатын. Ал бұл жылдары менің әкем Қайкен Жармакин бөлімше басшысы болатын. Мақаламның басында «ұрпақтар бізден кейін де ұрпақтарымыз жақсылар мен жайсаңдар туралы жазады деп үміттенемін. Әрі оған сенемін» дедім ғой. Биыл халық жазушы Әзілхан Нұршайықовтың туғанына 100 жыл толып отыр, ол - махаббатты жырлаған лирик жазушы. Өткенде мен Ж.Аймауытовтың театрына барып, онда «Ақбілек» романына қойылған моноспектакльді көріп, ерекше әсер алдым. Тамаша қойылым, қай жағынан алсаң да. Неге Әз-ағаның, «Махаббат, қызық мол жылдарын» спектакль етіп қоймасқа. Қаладан бір көшенің атын бермеске? Бауыржан Момышұлының келіні, Зейнеп Ахметованың «Бабалар аманаты» кітабынан мынандай үзіндіні оқырманға арнаймын: - «Мен білгенімді саған айтамын, сен өзіңнің балаңа айтасың, үйретесің. Кейін балаң өз баласына айтса, сөйтіп бір шаңырақта бабалар аманаты жалғасады. Күнделікті тілімізде «елге еңбек сіңіріп, халыққа қызмет ету деген сөз әр деңгейде жиі айтылады». Мұның шынайы мәнін көбі ұға бермейді. Елге еңбек сіңіріп, халқына, ұлтына қызмет ету деген – ең алдымен, ана тіліңді, ата дәстүріңді отыңның басында сақтап, өз семьяңдағы ұрпағыңның бойына сіңіру деген сөз. Осыны ұмытпаған адам өз халқының алдында жеген нанын, татқан тұзын ақтайды. Басқа үшін жауап бермеймін, әркімнің өз еркі өзінде. Бірақ, мына менің өз тұжырымым осы. Балаларым ретінде сендерге де мұны аманат, өсиет етемін». Неге мен мақаламды Зейнеп Ахметованың, батыр ата Бауыржан Момышұлының айтқан өсиетімен аяқтағалы отырмын, осы «Семинар» очеркіндегі адамдар сол кезде адал еңбекпен ауылға деген жанашырлық өзгелерге үлгі бола білді.

Дана Жармакина, «Қазақстанның құрметті кітапханашысы» төсбелгісінің иегері, Әуелбек ауылы, Ақтоғай ауданы.