«Әрбір облыс орталығында ерекше қажеттілігі бар, соның ішінде аутизмге шалдыққан балаларды оңалту және дамыту орталықтарын құру керек. Өкінішке қарай, дүние жүзінде осындай диагнозы бар балалардың саны жылдам өсіп барады. Мұндай жағдай Қазақстанда да бар. Аталған дертке шалдыққан балалардың ата-аналары Астанаға барып, ем алуға мәжбүр. Үкімет пен әкімдерге осы мәселені шешуге дереу кірісуді тапсырамын».
ҚР Президенті Қасым-Жомарт Тоқаевтың IV Ұлттық құрылтайда сөйлеген сөзінен.
Елімізде ерекше балалар саны жылдан-жылға артуда. Яғни, соңғы уақытта тілі кеш шығатын, өз жасына сәйкес сөйлей алмайтын, психологиялық дамуы тежелген, аутизм белгілері бар балғындар күрт көбеюде. Бұл жағдай көпшілікті алаңдатып отыр. Бауыр еті баласының дертіне дауа іздеген ата-аналар оңалту орталықтарының табалдырығын тоздырып жүр. Өкініштісі, қай өңірді алып қарасақ та, мұндай балаларға тегін қызмет көрсететін білікті мамандар да, түзету мекемелері де тапшы. Ал ақылы дамыту орталықтарының бағасы аспандап тұр. Мәселен, жеке меншік мекеме мамандары бір баламен 40 минут жұмыс істеуі үшін шамамен 4 — 6 мың теңге сұрайтын көрінеді. Осыншама қаражатты кез келген ата-ананың қалтасы көтере бермейтіні белгілі. Сонда не істемек керек? Ерекше балаларды қатарына қосудың қандай жолы бар? Жалпы, осындай санатқа жататын жеткіншектерге мемлекет тарапынан қолдау бар ма? Мамандар не айтады? Ата-аналардың уәжі қандай?
Не себеп?
Облыстық білім беру басқар-масының мәліметінше, бүгінгі таңда ерекше білім беруді қажет ететін 8 670 павлодарлық бала тіркеуде тұр. Олардың қатарында балабақша тәрбиеленушісі, мектеп оқушысы және колледжде оқитындар бар. Бірақ 3 жасқа толмаған ерекше балғындар бұл тізімге әлі қосылмаған. Сондай-ақ, «балам өсе келе өзі-ақ қатарына қосылып кетеді» деген шолақ оймен арқаны кеңге салып жүрген бейқам ата-ана кесірінен есепке алынбаған қанша баланың бар екені беймәлім… Өкініштісі, басқарма мамандары бір жылда облысымызда осындай бала саны шамамен 500-ге дейін көбейіп жатқанын алға тартуда. Ал ескерусіз, елеусіз қалып қойған ерекше бала санын ешкім де дөп басып айта алмайды. Қалай десек те, жағдай күрделі екені айтпаса да түсінікті. Себебі, соңғы уақытта психоневрологиялық ауытқулары бар, ақыл-ойы дұрыс дамымай жатқан жеткіншектер саны ұлғаюда. Мамандардың айтуынша, оның себебі де көп.
— Аутизм спекторы бұзылған, психикасы өзгерген және сөйле-мейтін балалардың көбеюіне түрлі жағдай әсер етуде. Сондықтан нақты себебін кесіп айту қиын. Мәселен, қазіргі балалардың сөйлеу тілінің бұзылуына телефон, гаджет, теледидар кесірін тигізіп жатыр. Сонымен қатар, бүгінде көп ата-ана кішкентай балаларымен күнделікті сөйлеспейді, қарым-қатынас жасамайды. Осы жағдайдың бәрі бүлдіршіннің сөйлеу тілін тежеп, психологиясын бұза бастайды. Өкінішке қарай, көп ата-ана мұны кеш түсінеді. Егер баладағы бұзылыстар асқынып кетсе, соңы аутизмге дейін алып келуі мүмкін. Сондықтан үлкендер уақыт жоғалтпай, балғындарды түзету мекемелеріне апарып, көмек көрсетулері керек. Ал аутизм ауруының нақты пайда болу себебі әлі толық ашылған жоқ. Бұл – өте ауыр диагноз, —
дейді «Павлодар қалалық психологиялық-медициналық-педагогикалық консультациясы» КММ-нің (ПМПК) директоры Сұлушаш Айтбаева. Оның айтуынша, осы мекемеге бір жылда орта есеппен дамуында ауытқуы бар жаңадан 700-800 бала келіп, тексеруден өтеді екен. Ал облыс бойынша осындай 4 ПМПК бар екенін ескерсек, жыл сайын өңірде ерекше бала санының тоқтаусыз өсіп жатқанын аңғарамыз.
Ең қорқыныштысы, бала бойын-дағы бұзылыстарды елемей, асқын-дырып алудың салдарынан аутизм дерті дендеуде. Облыстық психи-калық денсаулық сақтау орта-лығының балалар психиатры Мақпал Тоқаеваның айтуынша, өткен жылмен салыстырғанда мұндай бала саны биыл 1,3 есе өскен.
— Мысалы, былтыр бірінші тоқсанда бұл диагнозбен 540 бала тіркелсе, осы жылы олардың саны 707-ге жетті. Сондықтан әр әке-шеше өз баласының денсаулығына мұқият қарап, мінез-құлқындағы өзгерістерді үнемі бақылап отырғаны жөн. Мәселен, балғын көзге тіке қарамаса, атын айтып шақырғанда назар аудармаса, нұсқауларды орындамаса, сөйлемесе, дыбыс шығармаса, құрдастарымен бірге ойнамаса, ашуланшақ болып, мінезі өзгерсе, бірден маман кеңесіне жүгінген дұрыс, — дейді Мақпал Тоқаева. Ол осы күнге дейін аутизмнің нақты себептері анықталмағанын айтады. Десе де, ғалымдар бұған туу кезіндегі жарақаттар, инфекциялар, мидың жарақаттануы және вакцина салудың әсер етуі мүмкін деген болжам жасауда, дейді психиатр.
Аналардың айтары бар…
«Ерекше» баласы бар әр ата-ананың басты арманы – есін толық білмейтін еркетотайын ел қатарына қосып, өмірге бейімдеу. Ол үшін түзету, оңалту жұмыстарын жүргізудің маңызы зор. Алайда көп ата-ана осындай орталықтарға қолы жетпей жүргенін айтып, өкпе-реніштерін бөлісуде. Солардың бірі – Павлодар қаласының тұрғыны Нұргүл есімді көпбалалы ана:
— Балам 5 жаста. Дұрыс сөйлей алмайды, түсінігі де толық қалыптаспаған. Мамандар аутизм спекторы бұзылған (АБС/РАС) деген қорытынды жасап, түзету жұмыстарын жүргізу керектігін айтты. Сөйтіп, облыс орталығындағы түзету кабинетіне бару үшін айлап кезекке тұрдық. Көптен күткен кезегіміз келген соң небары 3 ай ғана дефектолог, логопед, психолог мамандар баламен жұмыс істеді. Сонымен, көзді ашып-жұмғанша олардың шаруасы да бітті. Осыншама қысқа уақытта баламда еш өзгеріс болған жоқ. Невропатолог дәрігерлердің айтуынша, мұндай балғындарды оңалту үшін өте көп уақыт жұмыс жүргізу қажет екен. Ал жеке меншік орталықтарға барып көріп едік, ондағы дефектолог, логопедтер 40 минут жұмыс істегені үшін кемінде 4-5 мың, тәжірибесі барлар 6 мың теңге алады екен. Мен күн сайын бір балаға мұндай қаражат төлей алмаймын. Баламның болашағын ойлап, түн ұйқымды төрт бөліп, күйзеліске түсуге шақ қалдым, — дейді. Сондай-ақ, ол осындай балаларға түзету, оңалту қызметтерін тегін көрсететін, яғни қолжетімді мемлекеттік мекемелер көп ашылса екен деген өтінішін де жеткізді. Бір анығы, бұл — оның ғана емес, ерекше баласы бар барлық ананың ортақ тілегі. Осылай деген павлодарлық тағы бір «ерекше» баланың анасы Айгүл Тұрсын:
— Балама мамандар «бірінші дәрежелі сөйлеу тілі бұзылған» (ЗПР) деген қорытынды жазып берді. Мемлекеттік түзету орталықтарында кезек көп екен. Осындай балалармен жедел түрде жұмыс істемесе, аутизмге ұласуы мүмкін дегенді естіген соң шарасыздан несие алып, ақылы түрде логопед, дефектолог мамандарға барып жүрміз. Осы мақсатқа ай сайын шамамен 200 мың теңгеден астам қаражат жұмсаймын. Қазір менің балам сияқты сөйлей алмайтын, ой-өрісі жетілмеген жеткіншектер көбейіп бара жатқанын ескеріп, олармен жұмыс істейтін мемлекеттік түзету мекемелерін көбірек ашса екен деп армандаймын. Тым болмаса, ақылы орталықтарға баруға мемлекет тарапынан субсидия бөлінсе немесе бала қатарына қосылғанға дейін мүгедектікке шығарып, жәрдемақы төленсе ғой. Сол қаражатты оңалту жұмыстарына жұмсаушы едік. Сонымен қатар, осындай баланың анасы қызмет істейтін болса, күн сайын баласын анда-мында оңалтуға апаруы үшін кемінде 2 сағат уақыт берілуі қажет деп ойлаймын. Әйтпегенде, қаншама жұмысбасты әйел баласына көңіл бөле алмай, салдарынан ұл-қызының денсаулығы кері кетіп жатқанын көріп жүрміз. Бұл мәселені халық қалаулылары биік мінберде көтерсе екен деймін, — дейді. Мамандардың айтуынша, психологиялық ауытқулары бар балалардың ішінде тек аутизмге шалдыққандарына ғана мүгедектік рәсімделеді екен. Ал психикалық дамуы тежелген (ЗПР), сөйлеу тілі дамымаған (ЗРР) жеткіншектер балабақшаға тегін барады. Кезек бойынша тегін түзету кабинеттерінің, мамандардың көмегін алады. Бұдан басқа ешқандай қолдау көрсетілмейтін көрінеді.
Оңалту олқы ма?
Осы мәселеге жауапты мамандар түрлі бұзылыстары бар балаларды оңалту, түзету үшін мемлекет тарапынан мүмкіндігінше жұмыстар жүргізіліп жатқанын айтады. Бірақ мәселе де жоқ емес.
— Бүгінгі таңда облыстағы мектепке дейінгі мекемелерде ерекше білім беруді қажет ететін 1428 бала бар. Оның ішінде арнайы топтарда – 245 (аудандарда), арнайы түзету балабақшаларында 750 балғын тәрбиеленуде. Павлодар қаласында –
7 (1 жекеменшік), Екібастұздада — 1, Ақсуда 1 арнайы балабақша бар. Ал аудандағы ерекше білім беру қажеттілігі бар бүлдіршіндер арнайы топтарға барады. Сонда тек мектепалды мекемеде 2 мыңнан астам ерекше бала бар. Бұл статистикаға 3 жасқа толмаған балалар қосылған жоқ. Сондай-ақ, жалпы білім беретін мектептерде 3459 ерекше бала білім алады. Оның 640-ы арнайы сыныптарда оқиды. Мұндай сыныптар санаулы мектеп ішінде ғана бар. Ал аймақтағы арнайы мектеп саны — 7. Атап айтқанда, Павлодар қаласында – 3, Екібастұзда — 1, Ақсуда — 1, Шарбақтыда — 1, Тереңкөл ауданында ерекше балаларға арналған 1 білім ордасы жұмыс істейді. Бұдан бөлек, Павлодар, Екібастұз, Ақсу қалаларында және әрбір ауданда психологиялық-педагогикалық түзету кабинеттері қызмет көрсетеді. Мұндай кабинеттер мектептер мен балабақшаларда да ашылған. Аутист балаларға арналған 1 мемлекеттік мекеме —
«Асыл мирас» аутизм орталығы бар. Сонымен қатар, облыстық жұмыспен қамтуды үйлестіру және әлеуметтік бағдарламалар басқармасына қарайтын менталдық бұзылулары, басқа да диагноздары бар балаларға арналған оңалту орталықтары қызмет көрсетеді, — дейді облыстық білім беру басқармасының бас маманы Жібек Айтмұхамбетова. Ал Павлодар қаласындағы мектептер мен балабақшаларда ерекше білім беру қажеттіліктері 2365 бала тіркелген. Оның ішінде 1375 оқушы, 990 тәрбиеленуші бар.
— Қаладағы 43 мектепте ерекше балаларға барлық жағдай жасалған. Аталмыш білім беру мекемелерінде 439 оқушы оқумен қамтылған. ПМПК-ның қорытындысы бойынша ерекше білім беруді қажет ететін балалармен арнайы мамандар жұмыс жасайды. Бүгінгі таңда №2, 6, 15, 18, 26, 40, 43 мектепте, М.Әлімбаев атындағы, Қ.Мақпалеев атындағы, Қ.Бекхожин атындағы және Кенжекөл мектебінде инклюзивті кабинеттер жұмыс істейді. Олардың барлығы қажетті құрал-жабдықтармен қамтамасыз етілген. Сонымен қатар, Павлодар қаласында 85 балабақша бар, оның ішіндегі 7 арнайы мектепке дейінгі ұйымда 496 бұзылысы бар бала тәрбиеленуде, — делінген Павлодар қалалық білім беру бөлімі ұсынған ақпаратта.
Өкінішке қарай, өңірде ерекше балалармен жұмыс істейтін мамандар тапшылығы бар екені байқалады. Себебі, арнайы педагогикалық білім беретін мамандардың басым бөлігі жалақысы жоғары жеке меншік орталықтарға кетіп қалатын көрінеді. Алайда ерекше бала көбейген сайын оларға қызмет көрсететін жеке меншік орталықтардың да саны артуда. Ондағы қызмет құны да қымбат, яғни кез келгеннің қалтасы көтере бермейді. Ал олардың жұмысын қадағалауға құқығымыз жоқ, дейді облыстық білім беру басқармасының өкілдері. Соған қарағанда, мұндай жеке меншік мекемелердің көздегені – ерекше балаларды қатарына қосу ма, әлде, денсаулығында ақауы бар балғындар есебінен пайда табу ма? Ол жағы бір Аллаға ғана аян! Сондай-ақ, соңғы уақытта әлеуметтік желілерде «сөйлемейтін баланы сөйлетеді», «түк түсінбейтіндердің түсінігін қалыптастырады» деген жарнама жасап, түрлі өнімдерін ұсынып жүрген пысықайлар да көбейді. Олардың қаншалықты шындыққа жанасатыны тағы да белгісіз. Өйткені, елімізде мұндай БАД өнімдерінің құрамын, пайдасы мен зиянын тексеріп жатқан ешкім жоқ. Сондықтан мамандар ата-аналарға анау-мынаудың айтқанына сеніп, балаға кез келген өнімді беру кері әсерін тигізуі мүкін екенін ескертеді.
* * *
Осылайша, бүгінде ерекше бала саны күн санап артуда. Оларды түзетіп, оңалту үшін мемлекет тарапынан түрлі жағдайлар жасалғанымен, жеткіліксіз болып тұр. Нәтиже де көңіл көншітпейді. Ал қаптаған жеке меншік орталықтарға баруға ата-аналардың жағдайы келмейді. Сол үшін тегін қызмет көрсететін оңалту орталықтары көбірек ашылып, осы бағытта жұмыс істейтін білікті мамандар қатары артса екен дейміз. Бұл – ерекше баласы бар барлық ата-ананың тілегі!
Бастысы, аталған мәселеге жақында Мемлекет басшы-сының да назар аударуы көптің көңіліне үміт отын жаққандай болды. Солай боларына біз де сенеміз!
Нұржайна ШОДЫР.