Темір тұлпар тізгіндегенді бәріміз жақсы көреміз. Ал машина жасау саласындағы жаңалықтарға қызыға қоймайтынымыз рас. Шын мәнінде, бұл сала – ел экономикасының өсімін қамтамасыз етуге қабілетті бағыттардың бірі.
Үкіметтің назарында
Статистикалық деректерге сүйенсек, 2022 жылдың қорытындысы бойынша елімізде өндіріс көлемі 3,1 трлн теңгеден асып түскен. Бұл – 2021 жылғы көрсеткішпен салыстырғанда 35,1 пайызға артық. Әрине, түйіні тарқатылмаған мәселелер де жоқ емес. Алайда соңғы уақытта бұл сектордағы жұмыстың қыза бастауы, Үкіметтің айрықша көңіл бөлуі машина жасаушыларды ынталандыра түскендей. Қазақстан машина жасаушылар одағының басшысы Мейрам Пішембаевтың айтуынша, сала алдағы бес жыл бедерінде негізінен мына бағыттар бойынша жұмыстарды өндіре істеуге мүдделі. Олар – өндіріс көлемін және сатып алудағы ішкі құндылықты арттыру, инвестиция тарту, өндірістік және экспорттық мүмкіндіктерді дамыту, отандық өнім үшін өткізу нарығын кеңейту және білікті кадрлар даярлау жүйесін жетілдіру. Мұның бәрі кешенді жоспар аясында жүзеге аспақ. Одақ басшылығы кешенді жоспардың сәтімен жүзеге асуы отандық машина жасау өнеркәсібін дамудың жаңа кезеңіне алып шығады деп сенеді. Саланы Үкімет те хал-қадерінше қолдап жатыр. Биыл машина жасаушылардың XI форумында Үкімет басшысы Әлихан Смайылов саладағы жалпы сұраныс көлемі 23 млрд доллар болса, соның 3,1 млрд долларын отандық өндіріс қамтамасыз етіп отырғанын мәлімдеді. «Импортты алмастыру есебінен өсім потенциалын арттыруға болады. Отандық машина жасау саласы – өңдеуші өнеркәсіптің локомотиві және әркез Үкіметтің назарында. Былтыр өндіріс өсімі 9,4 пайызды құрады, биыл төрт айдың қорытындысы бойынша 36 пайызға жетті. Алдымызда машина жасау кәсіпорындарының бәсекеге қабілеттілігін арттыру міндеті тұр. Оған қолжетімді қаржы құралдарын құру, жаңа технологияларды енгізу, жергілікті қамту үлесін көбейту және экспортты ілгерілету арқылы қол жеткізе аламыз», деді Премьер-Министр. 2024-2028 жылдар аралығында Үкімет машина жасау саласындағы шағын және орта бизнес жобаларын қолдау мақсатында 2,3 трлн теңге бөлмекші. Сондай-ақ машина жасау кәсіпорындарына отандық шикізатты (қара және сирек кездесетін металл түрлері, сонымен қатар мұнай-химия өнімдері) жеткізіп берушілерге 5 пайыздық жеңілдік жасалу да қарастырылып отыр. Жеңілдік мұнымен де шектеліп қалмайды. Үкімет металл өнімдерінің импорты кезінде отандық машина жасау кәсіпорындарын қосымша құн салығынан босатпақ. Үкімет тұрмыстық техника жасаушыларды да қосымша құн салығынан 5 жылға босатуды қарастыруда. Ішкі нарықта жасалатын мұндай салықтық ынталандыру кәсіпорындардың өндірісті ерекше қарқынмен арттыруына жағдай жасайды деген сенім бар. Осы және басқа да жағдайлар рет-
ретімен жүзеге асса, онда 2028 жылға таман республикадағы машина жасау өнімдерінің өндіріс көлемі 2,2 есе артпақ (2021 жылмен салыстырғанда). Жылдық өсім – 2,9 есе (5,7 млрд долларға дейін), негізгі капиталға салынатын инвестиция 2,1 есе (138,4 млрд теңгеге дейін) өспек. Мұндай болжамды Индустрия және инфрақұрылымдық даму министрлігі жасап отыр.
Импортқа тәуелдіміз
Саланың дамуын тежеп тұрған бірегей фактор – импортқа тәуелділік. Бұл – ақиқат. Қазіргі уақытта машина жасау саласының өнімдері еліміздің жалпы импортының
40 пайызын (былтыр Қазақстан импорты 50 млрд доллар болса, соның 20 миллиарды машина жасау өнімдеріне тиесілі) құрап отыр. Біртіндеп экспорт импортты жеңуі тиіс. Дегенмен қазіргі геосаяси ахуал, жоғары инфляциялық тәуекелдер, жаһандық жеткізу тізбектерінің өзгеріске ұшырауы экспорттың да жолын байлап тұр. Соған қарамастан, Қазақстан сыртқа өнім сатуды біршама алға жылжытты. 2022 жылы отандық өндірушілер 3,8 млрд доллардың өнімін экспорттаған. Бұдан бөлек, машина жасау саласының жалпы өңдеуші өнеркәсіп кешенінің дамуына қосқан үлесі 15 пайыздық деңгейге көтерілген. Қазір елімізде 3 мыңнан астам кәсіпорын жұмыс істейді. Онда 120 мыңға жуық адам еңбек етіп келеді.
Уақыт талабы
Машина жасау саласы ішінде автомобиль өндірісінің шоқтығы биік екені белгілі. Қаржы талдаушысы Айдархан Құсайыновтың сөзінше, мемлекет саланың дамуына мейлінше жағдай жасауы тиіс. Өйткені уақыт пен ахуал соны талап етіп тұр. «Автопром – драйвер атануға мүмкіндігі бар жақсы сала. Оның жақсы қарқынмен дамып жатқаны қуантады. Ол зауыттардың ашылуына, халықтың жұмыспен қамтылуын ынталандырады. Тағы бір жақсысы, автомобиль өнеркәсібі айтарлықтай технологиялық сала, соның арқасында аралас бірнеше саланы дамытады. Мемлекет тарапынан жасалатын ең дұрыс шешім – қолдау, көмектесу, ең бастысы – кедергі келтірмеу», дейді ол. Жақын келешекте отандық машина жасау зауыттары 500 мың автомобиль жинауға ниетті. «Келесі жылы отандық автоөндірушілер 150 мың жаңа автомобиль көлеміне қол жеткізбек. Нарықтың жаңа автомобильдерге деген қажеттілігін толығымен өтейміз. Алматыда қытайлық көліктерді өндіру бойынша жаңа мульти брендті жоба бар. 2026-2027 жылдарға таман өндіріс көлемін 500 мың көлікке дейін жеткіземіз», дейді Индустрия және инфрақұрылымдық даму министрі Марат Қарабаев. Мұндай мақсаттардың жеделінен жүзеге асуы біз үшін де, өндіруші үшін де тиімді-ақ. Алайда, жоғарыда айтып өткеніміздей, дамуды тежейтін бірнеше фактор бар. Оларды аттап өтсек, онда мына материалымыздың өзі біржақты жазылған дүние болып қалар еді. Ең бірінші кезектегі түйткіл – қолжетімді қаржыландыру жайы. Қазір банктердің пайыздық мөлшерлемесі қымбат және бұл өз кезегінде өндірушілердің мүмкіндігін азайтып-ақ тұр. Бұл ретте тағы да мемлекет қол ұшын созбақшы. Премьер-Министрдің сөзінше, биыл инвестициялық жобаларға жеңілдетілген қаржыландыру беру мақсатында Қазақстан Даму банкі және Өнеркәсіпті дамыту қоры аясында 500 млрд теңге қарастырылған. Тиісінше өтінімдердің басым бөлігі машина жасау саласынан келіп түскен. Қазірдің өзінде 200 млрд теңгеден астам қаржы жобалары мақұлданыпты. Алдағы уақытта қаржыландыру көлемі 1 трлн теңгеге дейін жеткізілмек. Сонымен бірге «ҚДБ» АҚ және «КДҚ» АҚ арқылы кредиттеуді ШОБ субъектілері үшін 3 пайыздан басталатын мөлшерлеме бойынша РБ және ӨКМ қаражаты есебінен іске қосу да жоспарда бар. Айналым қаражатын жаңғыртуға және толықтыруға 6 пайыз мөлшерлеме бойынша «Даму» «КДҚ» АҚ арқылы машина жасау шағын және орта бизнесін несиелеу мүмкіндігі ұсынылады.
Шикізат тапшы
Екінші түйткіл – шикізат тапшылығы. Соның салдарынан импортқа деген тәуелділік жойылар емес. Бұл мәселе соңғы кезде жиі көтеріле бастады. Министрлік отандық кәсіпорындарды машина жасау кәсіпорындарына шикізатты тиімді бағамен жеткізуге міндеттейміз деп отыр. Негізі, өнеркәсіп саясаты туралы заңға сәйкес отандық кәсіпорындарды өзіміздің шикізатпен қамтамасыз ету үшін түрлі келісімдер, офтейк келісімшарттар өндірушілерге қолжетімді болуы тиіс. Алайда әзірге ол мүмкін болмай тұр. Марат Қарабаев қазіргі уақытта шикізаттың үш түрі – алюминий, қорғасын және мыс бойынша жұмыс жүріп жатқанын айтады. «Отандық өңдеушілер үшін ұсынылатын бұл норма қазір ерікті түрде жүзеге асырылады. Енді біздің алдымызда екі міндет тұр, біріншісі – жаңағы норманы міндетті талапқа айналдыру. Яғни қазір шағын және орта бизнес металлургтерден металды алу үшін арнайы келіссөздер жүргізіп, шарттарды келісуге мәжбүр. Біздің ойымызша, енді өндірілген металдың белгілі бір бөлігі міндетті түрде өңдеушілерге берілуі тиіс. Сонда металлургтер өздерінің өнімін өткізетін нарық іздей бастайды. Екінші норма – тауарлық позицияны кеңейту. Қазір екі қосымша өнім түрін талқылаймыз, олар – қара металл және полипропилен. Біз аталған өнім түрлерінің төмендетілген бағада ел ішінде ұсынылу мүмкіндігін қарастырамыз», деді ведомство басшысы.
Оралхан ҚОЖАНОВ.