Бүгінде онкологиялық аурулардың ішінде жатыр мойны обырының пайда болуына адамның папиллома вирустары себеп болатыны ғылыми дәлелденген. Сондай-ақ, жүргізілген зерттеулер бұл вирустардың тікішек қатерлі ісігі, ауыз қуысы және жұтқыншақтың қатерлі ісігі, т.б. себебі болып табылады. Осындай дауасыз дертке душар болмауы үшін ата-аналар балаларының денсаулығына алаңдап, олардың болашақ қауіпсіздігін қазірден қамтамасыз ету керектігін ескерткім келеді.
Адам папиллома вирусы (АПВ) – тері мен шырышты қабаттардың эпителийіне әсер ететін өте кең таралған және генетикалық гетерогенді ДНҚ бар вирустар тобы. Адам папиллома вирусының 12 негізгі түрі бар, олар өте жұқпалы. Олардың ішінде канцерогенді, яғни қатерлі ісік тудыратын түрлері жатыр мойны обыры мен жатыр мойны обырын тудыратын АПВ
16 және 18 түрлері болып табылады. АПВ инфекциясы – жатыр мойны обырының дамуының негізгі себептерінің бірі, ол бүкіл әлемдегі әйелдерде жиі кездесетін қатерлі ісіктердің арасында екінші орында. Бұл әйелдердің 95 пайызы табысы төмен және орташа елдерде тұрады, олар тек онкологиялық аурулардың алдын алуға тырысады. АПВ-нан туындаған аурулар жасырын басталатын, созылмалы тұрақты ағымы бар ауруларға жатады. Кейіннен инфекцияның кіру қақпасы аймағында қатерсіз және қатерлі өзгерістермен көрінеді. Вирус кез келген уақытта тұрақты бола алады, яғни дененің иммундық және қорғаныс күштеріне байланысты ағзада созылмалы түрде болады. Аурудың инкубациялық кезеңі бірнеше айдан бірнеше жылға дейін созылуы мүмкін. Адамның инфекциясы АПВ-ның бір немесе бірнеше түрінде болуы мүмкін. Зерттеулердің көпшілігі жоғары қауіпті АПВ тұрақтылығы жатыр мойны обырының дамуының негізгі қауіп факторы болып табылады. Барлық вируспен байланысты қатерлі ісіктердің жартысын жатыр мойны обыры құрайды. Бүгінгі күні адам папилломавирусы әйелдерде жатыр мойны обырының қоздырғышы және пайда болуының бірінші себебі екендігі ғылыми дәлелденген. Қазақстан Республикасында жатыр мойны обыры барлық қатерлі ісіктер арасында жетекші орында, әйелдердегі онкопатология арасында 2-ші және барлық неоплазиялар арасында 5-ші орында. Бастапқы профилактика арқылы жатыр мойны обырын бақылаудың тиімді және дәлелденген әдістері бар. Қазіргі уақытта АПВ вакцинациясын және скрининг арқылы қайталама профилактиканы қолданады. Зерттеулер көрсеткендей, бүгінгі күні жатыр мойны обырын, оның пайда болу себебі – адам папиллома вирусын инфекцияға қарсы иммундау арқылы алдын алуға болады. Жатыр мойны обырының алғашқы профилактикасының ең жақсы жолы – 9-14 жас аралығындағы қыздарға АПВ-на қарсы иммунизацияның жоғары деңгейін қамтамасыз ету. Дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымы барлық елдерді қыздар мен әйелдерді жатыр мойны обырынан және онымен байланысты салдардан қорғау үшін АПВ вакцинациясын енгізуге шақырады. Мұндай мүмкіндік болған жағдайда ұлдарды вакцинациялау ұжымдық иммунитет қалыптастыру арқылы қыздардың қорғанысын арттырады және сонымен бірге ұлдарды АПВ-мен байланысты басқа қатерлі ісіктерден қорғайды. АПВ вакциналарын жасау 1980 жылдардың ортасынан басталды. Ресми түрде АПВ вакцинасы 2006 жылдан бастап қолжетімді және оны дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымы 2009 жылдан бастап ұсынады. Қазіргі уақытта әлемде 110-нан астам ел АПВ вакцинасын ұлттық егу күнтізбесіне енгізді және осылайша әйелдердің жатыр мойны обырынан болатын аурушаңдық пен сәйкесінше өлім-жітімді айтарлықтай төмендетті. Ең алдымен, бұл – даму деңгейі жоғары және байлық деңгейі жоғары елдер. Кейбір елдер оны өз еліне енгізу үшін, бірнеше жылдар бойы вакцина өндірушілерінде кезекте тұрды. Бұрынғы ТМД елдерінен бұл вакцина жасөспірім қыздарды егудің ұлттық күнтізбесіне ресми түрде енгізілді және соңғы 2 жыл ішінде Өзбекстан мен Қырғызстанда тегін жүргізілді. Ресей халқы үшін тек ақылы негізде қолжетімді болды. АПВ вакцинасын енгізген әлемдегі бірінші ел – Австралия. Вакцинация бағдарламасы АПВ-ның жақсы нәтижесін көрсетті 6, 11, 16, 18 түрі 29 пайыздан 7 пайызға дейін төмендеді. Жалпы, 18-35 жас аралығындағы әйелдер арасында таралуы (АПВ 6, 11, 16, 18) 92 пайызға төмендеді. Сонымен қатар, қазіргі уақытта Австралияда жатыр мойны обырының жиілігі іс жүзінде казуистік жағдайлар болып табылады, тек вакцинацияланбағандар арасында кездеседі және вакцинация енгізілгенге дейін ол осы елдің онкологиялық ауруларының құрылымында бірінші орынға ие болды. Айта кету керек, вакцинация алғашқы жыныстық қатынас басталғанға дейін және вирустың тиісті инфекциясы басталғанға дейін жүргізілуі керек, өйткені бұл жағдайда ғана инфекциядан толық қорғаныс қамтамасыз етіледі, өйткені АПВ берілуінің негізгі жолы жыныстық жолмен беріледі. 4 немесе 5 жыл бұрын вакцинация енгізілген кейбір дамыған елдерде АПВ вакцинациясының алдын ала бағалауы вакцинацияланған популяция арасында АПВ инфекциясының, АПВ инфекциясымен байланысты жыныс мүшелерінің зақымдануының және жатыр мойны қатерлі ісігіне дейінгі жағдайларының айтарлықтай төмендегенін көрсетті. Біздің елімізде жатыр мойны обыры, оның аурушаңдығын бақылау проблемасының өзектілігіне байланысты, Денсаулық сақтау министрінің 2012 жылғы 22 қазандағы «Жасөспірім қыздардың адам папиллома вирусына қарсы иммундауды ұйымдастыру және жүргізу бойынша әдістемелік нұсқаулықтар әзірлеу туралы» №729 бұйрығымен 2012-2013 жылдары Қазақстанның 4 өңірінде АПВ вакцинасымен иммундаудың пилоттық бағдарламасы енгізілді (Атырау, Павлодар облыстары, Алматы және Астана қалалары), бірақ бағдарлама вакцинацияға қарсы белсенді компанияның және жасөспірім қыздардың ата-аналарының осы вакцинацияның қауіпсіздігі мен тиімділігі туралы халықтың хабардар болмауына байланысты АПВ вакцинациясын жүргізуден үзілді-кесілді бас тартуының салдарынан қысқартылды. АПВ вакцинациясы инфекцияның таралуын және жатыр мойны неоплазиясының дамуын төмендететінін ескере отырып, скрининг АПВ вакцинацияланған әйелдер арасында жатыр мойны обырынан болатын өлімді азайтады, вакцинация қыздарды инфекциядан және адам папиллома вирусының одан әрі әсерінен қорғау үшін қажет. Вакцинацияға жалғыз қарсы көрсеткіш – бұл препараттың компоненттеріне аллергияның болуы. ҚР Үкіметі 2023 жылғы 5 қазандағы №874 «Онкологиялық ауруларға қарсы күрес жөніндегі 2023-2027 жылдарға арналған кешенді жоспарды» бекітті, оның негізінде 2024 жылдан бастап ата-аналарының ерікті келісімімен
11 жастағы жасөспірім қыздарды АПВ-на қарсы вакцинациялауды ұйымдастыру және жүргізу жоспарлануда.
Алма УТЕНОВА,
«Павлодар облыстық онкологиялық диспансері» ШЖҚ КМК-ның онкогинеколог дәрігері.